ابوریحان بیرونی
ابوريحان محمد بن احمد بيرونى(۳۵۱-۴۲۷ خورشیدی)، دانشمند برجسته‌ى ايرانى، در رشته‌هاى گوناگون دانش، رياضى، جغرافيا، زمين‌شناسى، مردم‌شناسى، فيزيک و فلسفه، سرآمد روزگار خود بود. وی در ۱۸ دي ماه ۳۵۱ خورشيدي در شهر کاث، از شهرهاي ولايت خوارزم، به دنيا آمد. پدرش، ابوجعفر احمد بن على انديجانى، اخترشناس دربار خوارزم‌شاه در رصدخانه‌ى گرگانج بود و مادرش، مهرانه، پيشينه‌ى مامايى داشت. چنان که خود گفته است، پدرش را در پى بدگويى حسودان از دربار راندند و به ناچار در يکى از روستاهاى پيرامون خوارزم ساکن شدند و چون براى مردم روستا بيگانه بودند، به بيرونى شهرت پيدا کردند.
آشنايى بيرونى با امير نصر منصور بن عراقى باعث راه‌يابى او به دربار خوارزم‌شاه و مدرسه‌ى سلطانى خوارزم شد که امير نصر آن را بنيان‌گذارى کرده بود. اما پس از چند سال در پى فروپاشى حکومت خاندان آل عراق بر خوارزم، به رى و سپس گرگان رفت و کتاب آثارالباقيه را در آن‌جا به نام شمس المعالى قابوس وشمگير نوشت. بيرونى بين ۳۸ سالگی به خوارزم بازگشت و مدتى را در دربار ابوالعباس مأمون ابن خوارزم بزيست. در زمان شورش خوارزم و لشکرکشى سلطان محمود غزنوى به خوارزم در آن‌جا بود و سلطان محمود او را در بهار۴۶ سالگی اش به غزنه برد. بيرونى در لشکرکشى‌ها محمود به هندوستان همراه او بود و در اين سفرها با دانشمندان هندى آشنا شد و با آنان به گفت و گو نشست. زبان سانسکريت آموخت و اطلاعات لازم براى نگارش کتاب تحقيق ما للهند را فراهم کرد. او در ۷۷ سالگى در غزنه درگذشت.
پژوهش‌ها
از جمله‌ى پژوهش‌هاى بيرونى مى‌توان به اين‌ها اشاره کرد:
۱. شرح‌شمار هندى
۲. مجموع گندم‌هايى که به تصاعد هندسى در خانه‌هاى شطرنج گذاشته شود
۳. تثليث زاويه و ديگر مسأله‌هايى که با پرگار و ستاره حل نمى‌شود
۴. پايه‌ريزى روشى براى رسم کردن نقشه‌هاى جغرافيايى به نام قاعده‌ى تسطيح کره بر سطح مستوى
۵. پژوهش در جرم مخصوص(چگالى) و تعيين دقيق جرم مخصوص ۱۸ سنگ گرانبها و فلز
۶. بيان علمى چاه‌هاى آرتزين بر اساس قانون ظرف‌هاى مرتبط
۷. پژوهش‌هايى در حساب سال و ماه قوم‌هاى گوناگون
۸. رصد ماه‌گرفت، خورگرفت، سياره‌ها و ستارگان
۹. اندازه‌گيرى دقيق طول و عرض جغرافيايى چند شهر
۱۰. ساختن ابزارهاى اخترشناسى و چند ابزار علمى ديگر
۱۱. اندازه‌گيرى دقيق شعاع، قطر، محيط و مساحت زمين
۱۲. تعيين فاصله‌ى بسيارى از شهرهاى آباد زمان خود
پژوهش‌های زمين‌‌شناسي
۱. چگالي کانى‌ها. ابوريحان در کتاب الجماهر فى معرفه الجواهر به شرح فلزها و جواهرهاى قاره‌هاى آسيا، اروپا و آفريقا مى‌پردازد و ويژگى‌هاى فيزيکى ماند بو، رنگ، نرمى و زبرى حدود ۳۰۰ نوع کانى و مواد ديگر را شرح مى‌دهد و نظريه‌ها و گفتارهاى دانشمندان يونانى و اسلامى را درباره‌ى آن‌ها بيان مى‌کند. او چگالى‌سنج دقيقى اختراع کرد و چگالى کانى‌هاى شناخته شده را اندازه‌گيرى کرد. اندازه‌گيرى‌هاى او با اندازه‌گيرى‌هاى امروزى، که با ابزارهاى پيشرفته انجام مى‌شود، چندان اختلاف ندارد.
۲. چاه‌هاى آرتزين. بيرونى در آثار الباقيه درباره‌ى فوران آب از برخى چشمه‌ها و چاه‌ها چنين مى‌گويد: "اما فوران چشمه‌ها و صعود آب به سمت بالا، علتش اين است که خزانه‌ى آن از خود چشمه‌ها بالاتر جاى دارد، مانند فوران معمولى و گرنه آب هرگز به سوى بالا جز اين که منبع آن بالاتر باشد، نخواهد رفت. بسياري از مردم که چون علت امرى طبيعى را ندانند، به همين اندازه کفايت مى‌کنند که بگوييد الله اعلم، مطلبى را که ما گفته‌ايم انکار کرده‌اند و يکى از آنان با من به منازعه پرداخت. البته ممکن است آب به قله‌ى کوه هم برود، به شرط آن که قله‌ى کوه از منبع و مخزن آب، پايين‌تر باشد."
۳. اندازه‌گيري قطر و محيط زمين. در کتاب قانون مسعودى نوشته است: "در سرزمين هند، کوهى را مشرف بر صحراى هموارى يافتم که هموارى آن همسان هموارى سطح دريا بود. بر قله‌ى آن محل برخورد ظاهرى آسمان با زمين، يعنى دايره‌ى افق را اندازه گرفتم که از خط مشرق و مغرب به اندازه‌ى اندکى کم‌تر از ثلث و ربع درجه، انحطاط داشت و من آن را ۳۴ دقيقه محسوب داشتم. سپس از تفاع کوه را از طريق رصد کردن قله‌ى آن از دو نقطه الحجر اين قله، که بر يک امتداد بودند، اندازه گرفتم که مساوى ششصد و پنجاه و دو ذراع در آمد و چون حساب کردم، تقريبا ۵۸ ميل درآمد و از اين‌جا به درستى اندازه‌گيرى منجمان مأمون اطمينان يافتم." او در پايان کتاب اسطرلاب، روش رياضى به دست آوردن شعاع، محيط، مساحت و حجم کره‌ى زمين ر شرح داده است.
۴. پژوهش‌هاي ديگر. شرح گردش زمين به دور خودش؛ بيان اين که دره‌ى سند را بايد دريايى کهن دانست که با مواد رسوبى پر شده است.
تأليفات
نوشته‌هاى ابوريحان را بيش از ۱۵۳ دانسته‌اند که بيش‌تر آن‌ها به زبان عربى بوده و ۱۱۵ اثر پيرامون رياضى بوده است. از ميان همه‌ى آثار بيرونى، فقط ۳۵ اثر باقى مانده است. او کتاب‌هايى را نيز از سانسکريت به عربى ترجمه کرده و نامه‌نگارى‌هاى مشهورى با ابوعلى‌سينا داشته است. مهم‌ترين نوشته‌هاى او عبارت‌اند از: آثار الباقيه عن قرون الخاليه؛ این کتاب از برجسته ترین و معتبر ترین کتب ایران‌شناسی کهن و آداب و رسوم ایرانیان باستان است که دین زرتشت در اوج رونق خود بوده است، تحقيق ما للهند، قانون مسعودی، التفهيم لاوائل الصناعه التنجيم، الجماهر فى معرفه الجماهر، تحديد نهايات الاماکن لتصحيح مسافات المساکن و بالاخره تحرير استخراج الاوتار.
