بررسی میانگین زمانی تاخیر آمبولانس 115 بر بالین بیمار و عوامل موثر بر آن در شهرکرج درشش ماه اول سال

بنام خداوند بخشنده مهربان

 

جمهوري اسلامي ايران

وزارت بهداشت , درمان و آموزش پزشكي

 

 

 

 

 

 

 

 

 

دانشگاه علوم پزشكي وخدمات بهداشتي درماني تهران

معاونت پژوهشي – مديريت امورپژوهش

 

 

فرم پيش نويس طرح پژوهشي

(PROPOSAL)

 

عنوان طرح:

بررسی میانگین زمانی تاخیر آمبولانس 115 بر بالین بیمار و عوامل موثر بر آن در شهرکرج درشش ماه اول سال 1391

 

 

نام و نام خانوادگي طرح دهندگان¹ : دکترمحمودترکمانی

 

دانشكده/ مركز تحقيقاتي :

گروه MPH، دانشکده بهداشت ، دانشگاه علوم پزشکی تهران

 

 

قسمت اول- توضيح نكات لازم و ضروري

توجه : پاسخ بسياري از پرسشهاي شما درباره مندرجات اين فرم  در مطالب زير ارائه شده است، بنابراين خواهشمند است قبل از تكميل اين فرم مطالب زير رابه دقت مطالعه فرموده ودر نظر داشته باشيد.

 

مطابق با آيين نامه اجرايي طرحهاي تحقيقاتي روند رسيدگي به طرحهاي پيشنهادي در دانشكدهها و مراكز  تحقيقاتي مصوب دانشگاه و شوراي گسترش دانشگاه هاي علوم پزشكي مشابه يكديگر بوده و در مورد مراكزي كه وابسته به دانشكده ها ميباشند از طريق دانشكده مربوطه عمل ميشود

     1-       خلاصه روند بررسي طرحهاي تحقيقاتي بدين ترتيب است ، براين اساس اين فرم بايد پس از تكميل جهت بررسي و طي مراحل تصويب به معاونت پژوهشي دانشكده مورد نظر طرح دهنده تحويل شود.

                           ‌أ-تكميل و ارائه پيش نويس طرح به معاونت پژوهشي دانشكده و ثبت آن

                           ‌ب-ارائه طرح پيشنهادي به شوراي پژوهشي گروه مربوطه جهت بررسي و و انجام تغييرات احتمالي در گروه مربوطه

                           ‌ج-تصويب موضوع در شوراي پژوهشي گروه

                           ‌د-ارائه طرح مصوب به شوراي پژوهشي دانشكده جهت ادامه روند بررسي

                           ‌ه-تصويب موضوع در شوراي پژوهشي دانشگده

                           ‌و-ارائه طرح مصوب دانشكده به حوزه معاونت پژوهشي دانشگاه

                           ‌ز-ثبت در فهرست نوبت شورا و ارجاع به كارشناسان جهت بررسي هاي كلي

                           ‌ح-تكميل اطلاعات و قرارگرفتن طرح در دستور كار شوراي پژوهشي دانشگاه

                           ‌ط-تصويب موضوع در شوراي پژوهشي دانشگاه

                           ‌ي-اعلام به مجري و مقدمات قرارداد …

               3-                    در مواردي كه اجراي طرح پيشنهادي مستلزم همكاري بخشها يا سازمانهاي ديگر باشد, طرح دهنده بايد قبلا" نظرموافق سازمانهاي مربوطه را كسب نموده و موافقت نامه كتبي ايشان را ضميمه اين پيش نويس نمايند.

     4-       كليه طرحهايي كه به تصويب شوراي پژوهشي دانشگاه ميرسد بر اساس قراردادي كه بين معاونت پژوهشي دانشگاه و مجري طرح منعقد مي‏شود قابل اجرا خواهد بود. بنابراين معاونت پژوهشي دانشگاه هيچگونه مسئوليتي در برابر فعاليتهاي قبل ازتصويب طرح وآنچه كه خارج ازمحدوده قرارداد منعقده انجام پذيرد نخواهد داشت.

               5-                     طرح دهندگان ملزم به رعايت كليه ضوابط و قوانين مندرج در آئين نامه طرحهاي تحقيقاتي دانشگاه علوم پزشكي تهران ميباشند. لذا پيشنهاد ميگردد تا مجريان و طرح دهندگان محترم جهت آگاهي ازمفاد آيين نامه مذكور به معاونين پژوهشي دانشكده ها يا مراكز تحقيقاتي مراجعه نمايند.

               6-                    چنانچه انجام طرح پژوهشي در مرحله‏اي از پيشرفت آن اعم از اينكه به نتيجه نهايي رسيده يا نرسيده باشد، منجر به كشف يا اختراع و يا تحصيل حقوقي شود، مجري طرف قرارداد موظف است مراتب را كتبا" به معاونت پژوهشي دانشكده ذيربط ويا  معاونت پژوهشي دانشگاه اطلاع دهد. در اين رابطه حقوقي كه در اثر اجراي طرح تحقيقاتي ايجاد گرديده است با توجه به متن قرارداد منعقده و يا متمم آن مشخص ميگردد.

               7-                    در صورت تمايل مجري به انتشار يا ارائه نتايج حاصله در داخل يا خارج از كشور ( بجز نشريات دانشگاه ), لازمست قبلا" نظر موافق معاونت پژوهشي دانشگاه را در اين زمينه جلب نمايد. بديهي است كه ذكر حمايت مالي و همكاري دانشگاه در اجراي طرح براي  انتشارات مذكور الزامي خواهد بود.

               8-                    كليه تجهيزات و لوازم مصرفي و غيرمصرفي باقيمانده از اجراي طرح كه از محل اعتبار آن تهيه شده است، پس از اتمام اجراي طرح متعلق به دانشگاه بوده وهرگونه تصرفي در آنها منوط به كسب مجوزهاي قانوني است.

               9-                    در صورتيكه قراردادي در مورد تجهيزات و لوازم و موادي كه از محل اعتبار پژوهشي تهيه شده است بين پژوهشگر و سازمانهاي ديگر و دانشگاه منعقد شده باشد مطابق اين قرارداد عمل خواهد شد.

             10-                  در صورتيكه هريك از بندهاي 2و3و4 و 12و … رعايت نشود بررسي طرح ممكن نبوده و مسئوليتي از اين بابت متوجه شوراهاي پژوهشي گروه دانشكده و دانشگاه نمي باشد.

راهنماي تكميل اين فرم

             11-                  اين فرم بايد به زبان فارسي (ودرصورت لزوم انگليسي) تايپ شده و فاقد هرگونه ابهامي، تكميل گردد. بنابر اين معاونت پژوهشي دانشكده و يا دانشگاه ميتواند از پذيرفتن فرمهايي كه به نحو نامطلوب تكميل شده است، خودداري نمايند.

             12-                  كليه قسمتهاي فرم بايد به نحو مناسب تكميل شده و طرح دهنده بايد به كليه نكات وتذكرات متن فرم توجه كامل داشته باشند تاهيچ موردي بي جواب و بدون علامت و توضيح نباشد.

             13-                  در پاره اي از موارد كه فضاي كافي براي توضيحات مد نظر طرح دهنده وجود ندارد، وي  ميتواند توضيحات اضافه را در برگه أي بصورت ضميمه و با اشاره به بند و قسمت مورد نظر به فرم اضافه نمايند. چنانچه طرح دهنده از شكل رايانه اي اين فرم استفاده مينمايد هيچ محدوديتي در فضاهاي پيش بيني شده وجود ندارد.

             14-                  براي ارائه فرم رايانه اي طرح ، اين فرم بايد در قالب نرم افزار Word 95(arabic edition) و يا ويرايش هاي بالاتر از آن باشد.

             15-                  هنگام ارائه اين فرم تكميل صفحه خلاصه مشخـصات  طرح الزامي است.

             16-                  هنگام ارائه اين فرم جدول همكاران اصلي طرح (بند 12) بايد تكميل شده و به امضا و تاييد فرد مورد اشاره رسيده باشد.

             17-                  لازم است طرح دهنده براي تكميل قسمت روش اجراي طرح به جدول نوع تحقيق ( بند23) توجه كامل داشته و كليه موارد اشاره شده در بند مربوطه را توضيح دهد.

             18-                  لازم است طرح دهنده توضيح كاملي در رابطه با ابزار جمع آوري اطلاعات (پرسشنامه و يا …) ارائه نموده و نمونه اي از آن را ضميمه نمايد.

             19-                  در صورتيكه ملا حظات اخلاقي براي اجراي طرح وجود دارد لازم است طرح دهنده توضيح كاملي در باره اين نكات ارائه نموده و نمونه اي از رضايت نامه مورد استفاده براي طرح را ضميمه نمايد.

             20-                  در صورتيكه محدوديتهايي براي اجراي طرح تصور ميشود لازم است طرح دهنده به اين محدوديتها اشاره نموده و توضيح كاملي براي  مقابله با  اين محدوديتها  ارائه نمايد.

             21-                  زمان شروع طرح، بعد از تصويب آن بوسيله شوراي پژوهشي دانشگاه و با هماهنگي مدير اجرايي طرح و حوزه مديريت امور پژوهشي، از هنگام تامين اعتبار در نظر گرفته ميشود

             22-                  دريافت گزارشهاي علمي و اجرايي طرح با توجه به جدول گانت طرح مصوب صورت ميپذيرد. براين اساس لازم است طرح دهنده در جدول مذكور زمان ارائه گزارشهاي پيشرفت طرح و محتواي پيش بيني شده گزارش خود را مشخص نمايد.

             23-                  هزينه هاي كارمندي (پرسنلي) با توجه به حجم فعاليت (در نظر گرفتن ساعات كار براي افراد شاغل در طرح) و جدول زمان بندي اجراي طرح و پيوست شماره يك (كه فعلا مد نظر دانشگاه قرار دارد) تكميل ميشود.

             24-                  طرح دهنده بايد توجه داشته باشد كه حد اكثر ساعات كار براي افراد شاغل در طرح مطابق قوانين اداري واستخدامي 64 ساعت در هر ماه است. رقم حق الزحمه ساعتي افراد با توجه به موقعيت استخدامي و رتبه علمي، در پيوست شماره يك آمده است. بنابر اين طرح دهنده ميتواند با تغيير در ساعات كار رقم كلي حق الزحمه افراد همكار را تغيير دهد

             25-                  هرگونه  نقص يا اشتباهي درمحاسبه هزينه هاي پيش نويس كه در تصميمات متخذه دخالت داشته باشد به عهده تكميل كننده فرم است و دانشگاه تعهدي در خصوص تامين كسري موارد اشتباه شده ندارد.

             26-                  در موارديكه مجري محترم در تكميل اين فرم نيازمند راهنمايي باشد ، اين حوزه با هماهنگي قبلي به نشاني انتهاي اين صفحه در خصوص راهنمايي‏هاي مورد نظرآمادگي كامل دارد.

توضيح مفاهيم

شماره	كلمه	مفهوم
1	طرح دهندگان	فرد يا افرادي هستند كه پيشنويس طرح را تهيه نموده و معمولا اجراي تحقيق نيز بوسيله ايشان انجام ميپذيرد. بر اين اساس و با توجه به آيين نامه طرحهاي تحقيقاتي در اين نوشتار عبارات مجريان يا مجريان اصلي و طرح دهندگان معادل يكديگرهستند.
2	مدير اجرايي طرح	فردي است كه ازبين مجريان طرح انتخاب شده ومسوليت اجراي طرح از نظر مالي ، حقوقي واداري بعهده ايشان است. بين مدير اجراي طرح  وسايرمجريان امتيازخاصي وجود ندارد و مديراجراي طرح صرفا مسئول اجرايي وطرف مذاكره و عامل اجراي طرح شناخته ميشود.. يك طرح تحقيقاتي نميتواند بيش از يك مديراجرايي داشته باشد.
3	همكاران اصلي طرح	همكاراني هستند كه حضور شخص يا همكاري تخصص ايشان در انجام طرح ضروريست
4	طرح كاربردي	طرحي است كه داراي  نتايج بالفعل بوده و نتايج حاصل از انجام آن بلا فاصله پس از اتمام طرح قابل استفاده باشد
5	طرح بنيادي	طرحي است كه داراي  نتايج بالقوه بوده و نتايج حاصل از انجام آن بلا فاصله پس از اتمام طرح قابل استفاده نباشد
6	طرح جامعه نگر	طرحي است كه بر اساس نياز بهداشتي درماني جامعه ، در تلاش براي رفع مشكل ويا يافتن پاسخ سوال مشخصي باشد
7	HSR	Health System Research تحقييقاتي را شامل ميشود كه در قالب طرحهاي جامعه نگر ارائه ميشوند
8	هدف اصلي طرح	general objective هدفي است كه طرح در انتها بدنبال دستيابي به آن است. اين هدف بايد با انجام طرح قابل حصول باشد
9	اهداف فرعي طرح	Specific objectives اهدفي هستند كه قبل يا همگام با هدف اصلي طرح حاصل خواهند شد.
10	اهدف كاربردي طرح	Applied  objectives اهدافي هستند كه بصورت عملي پس از انجام طرح بدست آمده و جزو نتايج بالفعل طرح ميباشند.
11	فرضيات	Hypothesis انتظارات و پيشفرضهايي است كه طرح دهنده بر اساس آن اقدام به تنظيم پيش نويس طرح نموده است.
12	ملاحظات اخلاقي	Ethical points  Or  Ethics Considerations كليه اصول و مباني اخلاقي، انساني، مذهبي، و… است كه بايد در حين پژوهش از سوي آزمايشگر بر روي آزمودني اعم از انسان و حيوان و … رعايت شود
13	جدول زمان بندي مراحل اجراي طرح	Gantt Chart جدولي است كه طي آن محقق ابتدا و انتهاي فعاليتهاي اجرايي و طول زمان مراحل مختلف پژوهش را در آن مشخص ميكند.

 

 

قسمت دوم - خلاصه مشخـصات  طرح

عنـوان طرح :

بررسی میانگین زمانی تاخیر آمبولانس 115 بر بالین بیمار و عوامل موثر بر آن در شهر کرج درشش ماه اول سال  1391

 

مدير اجرايي طرح² :  دکتر کورش هلاکوئی نائینی                                       دانشـكده / مركز تحقيقاتي :         گـروه :

محيط پژوهش :                   مدت اجرا :

 

خلاصه ضرورت اجرا و اهداف كاربردي طرح :

 

فوریتهای پزشکی هرساله درکشور منجر به مرگ و معلولیت جسمی و روانی هزاران نفر و صدمات مالی بسیار می شود،  بدنبال هرحادثه استرهای روانی و فشارهای مالی زیادی به اطرافیان بیمار و مصدومان وارد می شود که گاه جبران ناپذیر است.(3) اگر به محض وقوع یک حادثه و در2-8 دقیقه اول به بیمار رسیدگی شود تا40درصد می توان بیمار را ازمرگ حتمی نجات داد(2).

پژوهشگران درصددند تا با انجام این پژوهش میانگین زمان رسیدن برای انتقال بیماران و مصدومان توسط پرسنل اورژانس115 شهر کرج را بررسی نموده وامیدوارند نتایج آن باعث بهبود کیفیت ارائه خدمات ، برنامه ریزی دقیق تر برای کاهش زمان و افزایش سرعت خدمات امدادی گردد.

 با انجام این مطالعه علل اصلی ومهمترین علت تاخیر درزمان رسیدن آمبولانس بر بالین بیمار مشخص خواهد شد .بنابراین پیشنهادات کاربردی که در اختیار مسولین قرار می گیرد می تواند درکاهش زمان رسیدن آمبولانس نقش به سزایی داشته باشد. که این خود هم در افزایش کیفیت خدمات اورژانس کرج موثر خواهد بود وهم در افزایش رضایتمندی مردم از این ارگان نقش مهمی خواهد داشت.

 

 

              

خلاصه روش اجـراي طرح

 

در این مطالعه مقطعی با اهداف انجام شده است. جامعه هدف، 1377450  نفر استفاده کنندگان از خدمات اورژانس 115 شهر کرج از اول فروردین  لغایت شهریورماه  1391و تعداد 22 پایگاه اورژانس شهری می باشد. ابتدای کار مراجعه به واحد فرماندهی عملیات مرکز مدیریت حوادث و فوریتهای پزشکی شهر کرج و هماهنگی بین بخشی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مرکز مدیریت حوادث و فوریتهای شهرستان کرج و چک نمودن برگهای گزارش ماموریت(PCR) سال 1391 و مقایسه 10 درصد از این برگهای ماموریت بادفتر اپراتور مرکزی بعد از تایید صحت گزارشات می باشد. ابزار گرد آوری اطلاعات در مرحله میدانی کارت مشاهده و بررسی فرم جمع اوری اطلاعات تکمیل شده ماهانه مرکز مدیریت و فوریت های پزشکی کشور می باشد. فرم جمع اوری شامل ماموریتهای انجام شده و حذف شده می باشد

( ماموریتهای حذف شده ، ماموریت هایی می باشند که به دلیل تماسهای غیر واقعی لغو شده اند). ماموریتهای انجام شده شامل ماموریتها ی انجام شده شهری و جاده ای که جمع آوری داده ها از 22 پایگاه اورژانس 115 صورت گرفته است. دادهها شامل تعداد تماس های گرفته شده، تعداد ماموریتهای انجام شده و تعداد ماموریتهای حذف شده می باشد. تعداد ماموریتهای انجام شده بر اساس مکانیسم تروما( تصادف و غیر تصادف) در منطقه شهری کرج تقسیم شد. در این تقسیم بندی  بررسی میانگین زمان رسیدن امدادگران بر بالین و نیز بررسی کمترین و بیشترین زمان انجام ماموریت نیز پرداخته شد. داده ها با   نرم افزار آماری   SPSS16 قالب شاخصهای فراوانی مطلق و نسبی تجزیه و تحلیل گردید.       

 

 

خلاصه هزينه ها

هزينه پرسنلي	6000000 ريال	هزينه مسافرت	1000000 ريال
هزينه آزمايشات و خدمات تخصصي	................................ ريال	هزينه هاي ديگر	1200000 ريال
هزينه مواد و وسايل مصرفي	500000  ريال	جمع كل	8700000 ريال
هزينه وسايل غير مصرفي	...............................  ريال		...............................  ريال

قسمت سوم- اطلاعات مربوط به عوامل اجرايي طرح

توجه : چنانچه طرح دهنده بيش از يكنفر باشد لازم است هركدام از ايشان بطورجداگانه اين قسمت را تكميل نمايند.

 

1-         نام و نام خانوادگي طرح دهنده : دکتر کورش هلاکویی نائینی

2-         رتبه علمي: استاد

3-   محل خدمت: گروه اپیدمیولوژی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران

1-   نشاني محل خدمت: طبقه پنجم شرقی ،گروه اپیدمیولوژی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران

2-         تلفن محل خدمت:

3-         نشاني پست الكترونيك:

4-         نشاني يا تلفن براي دسترسي سريع و پيامهاي فوري:

 

5-   درصورتيكه طرح دهنده داراي سمتهاي اجرايي در داخل يا خارج محيط دانشگاه ميباشند جدول زير را تكميل نمايند

عنوان سمت	نشاني محل كار	تاريخ شروع فعاليت در اين سمت	تلفن محل كار

 

6-   درجات علمي و سوابق تحصيلي طرح دهنده به ترتيب از ليسانس به بعد ذكر گردد

درجه تحصيلي	رشته تحصيلي وتخصصي	دانشگاه يا محل تحصيل	كشور	سال دريافت

 

7-         آيا تا كنون دوره هاي روش تحقيق را گذرانده ايد؟    بلي ü  خير--       در صورت پاسخ مثبت، جدول زير را تكميل فرماييد.

سطح دوره ونوع آموزشهاي ارائه شده	تاريخ	محل برگزاري دوره

 

 

8-         سابقه طرحهاي تحقيقاتي كه طرح دهنده قبلا در آن همكاري داشته  ويا هم اكنون درحال اجرادارد ، ذكر شود.

عنوان طرح	محل اجرا	مدت اجرا	وضعيت طرح	نوع همكاري

 

9-         مشخصات همكاران اصلي³ طرح :

رديف	نام و نام خانوادگي	شغل	درجه علمي	نوع همكاري	امضاي همكار

قسمت چهارم – اطلاعات مربوط به طرح پژوهشي

10-       عنوان طرح به فارسي :

 

بررسی میانگین زمانی تاخیر آمبولانس 115 بر بالین بیمار و عوامل موثر بر آن در شهرستان کرج در شش ماه اول سال 1391

 

11-       عنوان طرح به انگليسي :

 

Survey of factors affecting on ambulance arrival time delay in the karaj ems in1389  

 

 

12-       نوع طرح :

 

كاربردي⁴          بنيادي⁵           بنيادي-كاربردي       جامعه نگر⁶(HSR) ⁷

 

13-   بيان مسئله و ضرورت اجراي طرح : (درصورت نياز ميتوانيد از صفحات اضافه استفاده نماييد.)

 

درراستای حفظ سلامت افراد، سازمان های متعددی بنیان گزاری شده اندکه هریک با بعهده گرفتن بخشی ازمسئولیت،این مهم رابه انجام میرسانند وباتوجه به نقشی که گاه ثانیه هاودقایق درنجات جان انسانهابازی میکنند،مرکزمدیریت حوادث وفوریتهای پزشکی کشورشکل گرفته است که نقش مهم وبنیادین درحفظ سلامت افرادایفا میکند.

سرعت دقت وهماهنگی درارائه خدمات طبی اورژنس ارتباط اصولی بین اجزای تیم،مدیریت صحیح وعلمی اقدامات کلی و...ازمواردی است که کلیه ی تیم های پزشکی باید ازآن ها آگاهی داشته باشند.(1). اگر به محض وقوع یک حادثه ودر2-8دقیقه اول به بیماررسیدگی شودتا40درصدمی توان بیمار را ازمرگ حتمی نجات داد.(2)

فوریتهای پزشکی هرساله درکشورمنجربه مرگ ومعلولیت جسمی وروانی هزاران نفروصدمات مالی بسیار میشود،همچنین بدنبال هرحادثه استرهای روانی وفشارهای مالی زیادبه اطرافیان بیمار ومصدومان وارد میکند که گاه جبران ناپذیر است.(3) یافتن بیماران پرمخاطره دراسرع وقت وانجام اقدامات درمانی لازم برای آنان ازاهداف تریاژ درصحنه حادثه میباشد.(4) ارائه فوریتهای پزشکی میتواند درکاهش موارد مرگ ومیر ومعلولیت قبل ازپیشگیری درمصدومین واحیای جان آنها موثر واقع شود.(5)

درکشورما انجام مراقبتهای پیش بیمارستانی وانتقال بیمار به بیمارستان برعهده مرکزاطلاعات فرماندهی عملیات اورژانس115 است وتکنسین های این مرکزموظفند حتی الامکان درمدت 4دقیقه پس از اعلام خبرحادثه با امکانات کافی بربالین بیمار حاضرشوند.(6)

استاندارد ایده ال برای زمان اعزام آمبولانس ورسیدن به صحنه 5دقیقه است.دراین راستا به رغم پژوهشهای انجام شده.درداخل کشور ازجمله پژوهش راکعی باعنوان بررسی میانگین زمان سپری شده دربیماران دچارضربه سر درزمان حادثه تا انتقال بیمار به بیمارستان مباشر کاشانی وپژوهش ظهور پیلورزاده تحت عنوان بررسی سرعت خدمات رسانی دربخش اورژانس بیمارستان کرمان .(7) وپژوهش تحت عنوان هزارمورد ضربه سر به اورژانس خاتم الانبیاء زاهدان توسط رضایی.(8) وپژوهش خارجی انجام یافته ازجمله پژوهشی که توسط تانی گاوا وتاناکا به عنوان سیستمهای خدمات اورژانس پزشکی درژاپن:گذشته وحال وآینده.(9) وبررسی ریسک فاکتورها درحوادث ترافیکی درون شهری بوسیله جاویس وکرن انجام شده .(10)

همچنین پژوهشی که توسط محرابیان وهمکارانش با عنوان زمان رسیدن به محل حادثه توسط اورژانس استال میگرال درسال 1385انجام شده است.(11)

بررسی گروه پژوهشی، موید آن است که پژوهش جامعی درخصوص میانگین زمان سپری شده جهت عزیمت پرسنل اورژانس 115 بربالین بیماران (اعم ازمصدمان سوانح وحوادث وسایر بیماران)انجام نشده است لذا پژوهشگران درصددند تابا انجام این پژوهش میانگین زمان رسیدن برای انتقال بیماران ومصدومان توسط پرسنل اورژانس115 شهر کرج را بررسی نموده وامیدوارند نتایج آن باعث بهبود کیفیت ارائه خدمات ،برنامه ریزی دقیق تر برای کاهش زمان افزایش سرعت خدمات امدادی را فراهم نماید.

سرعت،دقت وهماهنگی درارائه خدمات پرسنل فوریتهای پزشکی برای کاستن از مرگ ومیر ومعلولیت از اهمیت ویژهای برخوردار است بررسی زمان رسیدن به محل حادثه توسط اورژانس 115 شهرستان کرج درسال 1391 هدف مطالعه درحال حاضر است.

 
17- سابقه طرح و بررسي متون :

 

 

ازجمله پژوهش راکعی باعنوان بررسی میانگین زمان سپری شده دربیماران دچارضربه سر درزمان حادثه تا انتقال بیمار به بیمارستان مباشر کاشانی وپژهش ظهور پیلورزاده تحت عنوان بررسی سرعت خدمات رسانی دربخش اورژانس بیمارستان کرمان(7) و پژوهش تحت عنوان هزارمورد ضربه سر به اورژانس خاتم الانبیاء زاهدان توسط رضایی(8)که هر سه پژوهش همکاری و هماهنگی بین بخشی و ارتباط هماهنگ سازمانهای مرتبط نظیر اورژانس ، پلیس، راهداری، کلانتری در این خصوص لازم و ضروری بود .           .

وپژوهش خارجی انجام یافته ازجمله پژوهشی که توسط تانی گاوا وتاناکا به عنوان سیستمهای خدمات اورژانس پزشکی درژاپن:گذشته وحال وآینده.(9)وبررسی ریسک فاکتورها درحوادث ترافیکی درون شهری بوسیله جاویس وکرن انجام شده(10)که ریسک فاکتورهای فرهنگ رانندگان، همکاری پلیس و اورژانس ها را موثر دانسته بود.

همچنین پژوهشی که توسط محرابیان وهمکارانش با عنوان زمان رسیدن به محل حادثه توسط اورژانس 115استان گیلان درسال 1385انجام شده است (11) که بیشترین ماموریت حذف شده را در مرکز استان گزارش نمودند و میانگین زمان رسیدن پرسنل اورژانس 115 بر بالین بیمار را در داخل شهر طولانی تر از  مسیر بین جاده ای و علت آنرا ترافیک موجود در داخل شهرها گزارش نمودند. و هماهنگی ارگانهای زیربط منجمله صدا و سیما ، پلیس راهنمایی و رانندگی و راه و ترابری را در جهت آموزش و اطلاع رسانی کافی به رانندگان و عملکرد امدادگران اورژانس و کنترل فاصله زمانی اعلام اعلام نیاز به خدمات اورژانس توسط متقاضیان و عزیمت امدادگران به محل مورد درخواست را پیشنهاد نمودند.

 

 

 

 

18-فهرست منابعي كه در بررسي متون استفاده شده است (بترتيب ورود در متن درج گردد) :

1. shuttle , David . first responder , your first response in emergency , publisher simin Dokht , Tehran , 2006:[Persian]

2. Alishahi R. primary cares and medical Emergencies , publisher . 30 stad ,Tehran 2006 , :26.[persian]

3. jalali A . vital suports : Basic ,Advanced publisher 30 ostad , Tehran , 2006 :1. .[persian]

4. pazooki A . pazooki M . Hasani Abas . Nazem , pantea .triage , 3rd international congress on Health , Medication and crisis manage ment in Disasters , Razi Inter national conference center , Tehran , Iran , 12 – 14 December ,2006.

5. Dehghan R . Leadership guide to quality improvement  for emergency Medical service (EMC ) systems , publisher , 30 ostad , Tehran , 2006:54.[persian]

6. pileroodi S . Mix services and away for Human resources Assrssment 2nd Edition , publisher medical Education . 8 treatment health minestry , 2000. .[persian]

7. zohoor A . pilevar zadeh M . study of speed of offering services Emergency Department at kerman Bahonar Hospital in 2000 , journal of Iran university of medical sciences 2003 ; 35 ( 10 ) : 420 – 413.

8. Rezaei O. A survey of 100 cases of Head Trauma In Emergency Department of Khatam Hospital , Zahedan , Iran , journal of medical council of Islamic Republice of Iran 1994 ( 12 ) : 334 – 339.

9. tani gawa koichi, tanaka keiichi . emergency medical service systems in japan: post present and future, hiroshima university, resusction volume 69 issue 3 june 2006 :365-370.

10. javis aina. Kern josipa. Biloglav zrina.risk factor in urban road traffic accidents journal of saftey research vol 7, 1-2006:93-98.

11 مهرابیان ، فردین – کاوسی  ،اسماعیلی – محمدی ، جمشید-فاضل، تولمی،لاله –کشاورز ، محمدیان، سکینه –زمان رسیدن به محل حادثه توسط اورژانس 115 استان گیلان در سال 1385 –مجله نظام سلامت ، 1388: (2) 1

 

 

19- اهداف اصلي طرح⁸ :

بررسی میانگین زمانی تاخیر آمبولانس 115 بر بالین بیمار و عوامل موثر بر آن در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391

 

18-  اهداف فرعي طرح⁹ :

 

1. تعیین میانگین زمانی حضور آمبولانس 115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391

2. تعیین میانگین زمانی حضورآمبولانس115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391 برحسب نوع وسیله نقلیه

3. تعیین میانگین زمانی حضورآمبولانس115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391 برحسب وضعیت آب و هوا

4. تعیین میانگین زمانی حضورآمبولانس115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391بر حسب زمان تماس

5. تعیین میانگین زمانی حضورآمبولانس115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391بر حسب مسافت ماموریت

6. تعیین ارتباط زمان حضورآمبولانس 115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391با نوع وسیله نقلیه

7. تعیین ارتباط زمان حضورآمبولانس 115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391باآب و هوا

8. تعیین ارتباط زمان حضورآمبولانس 115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391با زمان تماس

9. تعیین ارتباط زمان حضورآمبولانس 115 بربالین بیمار در شهر کرج در شش ماه اول سال 1391با مسافت محل بیمار تا پایگاه

 

19-  اهدف كاربردي طرح¹⁰ :

 

با انجام این مطالعه علل اصلی ومهمترین علت تاخیر درزمان رسیدن آمبولانس بر بالین بیمار مشخص خواهد شد .بنابراین پیشنهادات کاربردی که در اختیار مسولین قرار می گیرد می تواند درکاهش زمان رسیدن آمبولانس نقش به سزایی داشته باشد. که این خود هم در افزایش کیفیت خدمات اورژانس کرج موثر خواهد بود وهم در افزایش رضایتمندی مردم از این ارگان نقش مهمی خواهد داشت.

 

 

 

20-  فرضيات¹¹ يا سوالات پژوهش (باتوجه به اهداف طرح) :

 

1-   میانگین زمانی حضور آمبولانس 115 بربالین بیمار چقدراست؟

2- میانگین زمانی حضور آمبولانس 115 بربالین بیمار برحسب نوع وسیله نقلیه چقدراست.؟

3- میانگین زمانی حضور آمبولانس 115 بربالین بیماربرحسب شرایط آب و هوایی چقدراست؟

4- میانگین زمانی حضور آمبولانس 115 بربالین بیمار برحسب زمان تماس چقدراست؟

5- میانگین زمانی حضور آمبولانس 115 بربالین بیمار بر حسب مسافت ماموریت چقدراست؟

6- بین میانگین زمان رسیدن آمبولانس 115 بربالین بیمار با نوع آمبولانس ارتباطی وجودندارد.

7- بین میانگین زمان رسیدن آمبولانس 115 بربالین بیمار در  شرایط آب و هوایی گوناگون  ارتباطی وجودندارد.

8- بین میانگین زمان رسیدن آمبولانس 115 بربالین بیمار و زمان تماس ارتباطی وجودندارد.

9- بین میانگین رسیدن آمبولانس 115 بربالین بیمار و  مسافت محل بیمار تا پایگاه اورژانس ارتباط وجودندارد.

 

21-  نوع مطالعه را مشخص فرماييد و در قسمت روش اجرا موارد مقابل بند مورد اشاره را توضيح دهيد.

محل علامت	نوع مطالعه	مواردي كه الزاما بايستي در روش اجراي طرح توضيح داده شود
	بررسي بيماران (Case series )	تعريف بيماري - جمعيت مورد مطالعه - محلهاي مورد مطالعه
×	بررسي مقطعي(Cross  sectional )	جمعيت مورد مطالعه - نام متغيرهاي وابسته و مستقل - روشهاي نمونه‏گيري
	مطالعه مورد/شاهد(Case / control )	تعريف گروه بيماران و چگونگي انتخاب آنان - تعريف گروه كنترل و چگونگي انتخاب آنان - نسبت شاهد به مورد -  نام متغير مستقل اصلي كه مورد بررسي قرار‏مي‏گيرد
	مطالعه هم گروهي(Cohort)	بصورت آينده نگر (Prospective)يا گذشته نگر (Retrospective):  تعريف جمعيت مورد مطالعه  - تعريف دقيق مواجهه  - تعريف دقيق Outcome -  نحوه مقابله با Loss
	مطالعه مداخله اي(interventional ) و يا كارآزمايي باليني (clinical trial  )	نوع مطالعه  - نوع نمونه انساني يا حيواني - تعريف‏ نحوه مداخله و ميزان‏ دقيق‏آن (طول‏مدت‏,‏دوز مورد مصرف‏و …) - وجودگروه كنترل   - نحوه تقسيم در گروه هاي مختلف (Allocation ) - نحوه كوركردن مطالعه  - نحوه مقابله با خروج نمونه ها از مطالعه (Loss وwithdrawal ) -  تعريف دقيق پيامد (‏outcome )
	مطالعات علوم پايه ( Experimental)	تعريف دقيق سير اجرا - تعريف دقيق بررسي نتايج
	مطالعه براي ساخت دارو يا وسائل	تعريف دقيق دارو يا لوازم - آيا مشابه خارجي دارد در صورت وجودكاتالوگ آن پيوست باشد  - موارد مصرف - نحوه تاييد دستگاه يا دارو
	راه اندازي يك روش يا سيستم علمي/اجرايي
	بررسي تستها	تعريف دقيق انجام تست - تعريف دقيق تست Gold standard -  نحوه پذيرش بيماران وافراد سالم
	بررسي روشها	مشخصات دقيق روش موردنظر - مشخصات دقيق روش مرسوم (routine ) -تعريف دقيق تفاوتها -  نحوه پذيرش بيماران وافراد سالم
	مطالعات كيفي	تعريف دقيق گروههاي مورد نظر – نحوه اجراي جلسات و هدايت بحثها -  معرفي گردانندگان جلسات و تخصص آنها – نحوه نتيجه گيري
	مطالعات مديريت سيستم بهداشتي	مشكل چيست؟ اطلاعات لازم براي بررسي مشكل كدامند؟
	طراحي نرم افزار	برنامه مورد استفاده براي طراحي – محتويات برنامه نرم افزاري – كاربردهاي نرم افزار

 

 

 

 

شبکه علیت

 

میانگین زمانی تاخیر آمبولانس 115

بعد مسافت

کمبود پایگاه

نیروی انسانی نا کارامد

کمبود تجهیزات

مشکلات آمبولانس

 

وضعیت آب وهوا

نبودن GPS

نقص فنی

زمان تماس بیمار

حقوق ناکافی

وجدان کاری

نداشتن مهارت

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24-   روش اجرا : (باتوجه به بند قبل موارد لازم براي هرنوع مطالعه را در اين قسمت شرح دهيد و درصورت نياز ميتوانيد از صفحات اضافه استفاده نماييد)

 

 

این مطالعه به صورت  مقطعی در شهر کرج که در آن بالغ بر 1377450  نفر استفاده کنندگان از خدمات اورژانس 115 می باشند، در فاصله زمانی اول فروردین  لغایت شهریورماه  1391 انجام می گردد. تعداد 22 پایگاه اورژانس شهری در شهرستان کرج وجود دارد.

برای جمع اوری اطلاعات پژوهشگران  ابتدا به واحد فرماندهی عملیات مرکز مدیریت حوادث و فوریتهای پزشکی شهر کرج مراجعه می نمایند تا  هماهنگی بین بخشی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مرکز مدیریت حوادث و فوریتهای شهرستان کرج انجام گردد.

سپس کلیه برگ های گزارش ماموریت(PCR) در شش ماه سال 1391 جهت کسب اطلاعات لازم مطالعه می گردد. ابزار گرد آوری اطلاعات در مرحله میدانی کارت مشاهده و بررسی فرم جمع اوری اطلاعات تکمیل شده ماهانه مرکز مدیریت و فوریت های پزشکی کشور می باشد. فرم جمع اوری شامل ماموریتهای انجام شده و حذف شده می باشد( ماموریتهای حذف شده ، ماموریت هایی می باشند که به دلیل تماسهای غیر واقعی لغو شده اند).

ماموریتهای انجام شده شامل ماموریتها ی انجام شده شهری و جاده ای که جمع آوری داده ها از 22 پایگاه اورژانس 115 صورت گرفته است. داده ها شامل تعداد تماس های گرفته شده، تعداد ماموریتهای انجام شده و تعداد ماموریتهای حذف شده می باشد. تعداد ماموریتهای انجام شده بر اساس مکانیسم تروما( تصادف و غیر تصادف) در منطقه شهری کرج تقسیم شد. در این تقسیم بندی  بررسی میانگین زمان رسیدن امدادگران بر بالین و نیز بررسی کمترین و بیشترین زمان انجام ماموریت نیز پرداخته شد.

فرایندهای تضمین کیفیت:

1-   آموزش کامل جمع اوری کنندگان اطلاعات قبل از شروع طرح

2- اختصاص کدهای خاص در فرم های جمع اوری اطلاعات برای چک کردن دوباره اطلاعات

3- استفاده از فرایندهای کنترلی در ورود اطلاعات به بانک اطلاعاتی

فرایندهای کنترل کیفیت:

1-     چک نمودن دوباره فرم های از قبل تعیین شده جهت اطمینان از صحت اطلاعات جمع اوری شده

2-   بررسی مجدد داده های پرت جمع اوری شده

 

مشخصات ابزار جمع آوري اطلاعات و نحوه جمع آوري آن:

 

ابزار اصلی درجمع آوری اطلاعات سرور مرکز کامپیوتر اورژانس کرج می باشد که تمام اطلاعات ماموریتها و زمانهای مربوط به آن  در انجا موجود می باشد.کلیه اطلاعات قابل ارسال به نرم افزار EXCELوSPSS می باشد که آنالیزها و محاسبات با این نرم افزارها انجام خواهد شد.

 

 

25-       روش محاسبه حجم نمونه و تعدادآن:

 

با توجه به بررسی اولیه تعدای از رکوردهای موجود در اورژانس 115 کرج میانگین زمان رسیدن بر بلین بیمار 8±15 دقیقه در نظر گرفته شد که با دقت حداکثر دو دقیقه وتعداد 130 ماموریت برای براورد میانگین زمان مورد نیاز است.

 

 

 

26-       ملاحظات اخلاقي¹² :

کلیه اطلاعات بصورت محرمانه نزد پژوهشگران باقی می ماند و انتشار نتایج با هماهنگی مرکز مدیریت و فوریت های پژشکی انجام خواهد شد.

 

27-       محدوديتهاي اجرايي طرح وروش كاهش آنها :

هماهنگی و همکاری مسئولان مرکز مدیریت حوادث و فوریتهای شهر کرج با پژوهشگران که از طریق جلسات توجیهی و هماهنگی قبل از اجرای طرح به حداقل رسانده خواهد شد.

 

28-       جدول متغيرها :

رديف	عنوان متغير	نوع متغير		كمي		كيفي		تعريف علمي - عملي	نحوه اندازه گيري	مقياس
		مستقل	وابسته	پيوسته	گسسته	اسمي	رتبه‏اي
1	میانگین زمانی رسیدن آمبولانس		«	«				میانگین فاصله زمانی بین تماس با اورژانس تا رسیدن آمبولانس به بالین بیمار	اطلاعات مرکز اورژانس	دقیقه
2	نوع آمبولانس	«				«		تیپ B: آمبولانسي كه به منظور انتقال و يا درمان هاي اوليه و پايش بيماران، طراحي و تجهيز شده است، اين آمبولانس داراي تجهيزات چهارگانه اصلي شامل كپسول اكسيژن، برانكارد، تیپ C: آمبولانسي كه به منظور انتقال بيمار و درمانهاي پيشرفته طراحي و تجهيز شده است.	سوال و بازدید	دستگاه
3	مسافت	«		«				فاصله پایگاه تا بالین بیمار	کیلومتر شمار	کیلومتر
5	شرایط آب و هوایی	«					«	هرتغییرمشخص درالگوهای موردانتظاربرای وضعیت میانگین آب و هوایی،که در طولانی مدت دریک منطقه خاص یابرای کل اقلیم جهانی ،رخ بدهد.	استفاده از اطلاعات سازمان هوا شناسی کشور	بارانی،برفی،آفتابی
6	زمان تماس	«		«				ساعت تماس با مرکز اورژانس 115	بررسی ساعات تماس با اورژانس 115	ساعت محلی
	تاخیر زمانی

 

30-       پيش بيني كل زمان لازم براي اجراي كامل طرح به ماه : 6 ماه

 

31-       جدول زمان بندي مراحل اجراي طرح¹³

			زمان اجرا به هفته
رديف	فعاليتهاي اجرائي	زمان كل	1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.	9.	10	11	10.	11.	12.	13.	14.	15.	16.	17.	18.	19.	20.	21.	22.	23.	24.	25.	26.	27.
1	گردآوری داده‏ها	2 هفته
2	ورود اطلاعات به نرم افزار	2 هفته
3	Data cleaning	1 هفته
4	تهیه گزارش اول	4 هفته
5	تجزیه و تحلیل داده ها	2 هفته
7	تهیه گزارش نهایی	4 هفته
10	تهیه مقاله	8 هفته

توجه :

            1-       زمان طراحي پيش نويس طرح و تكميل اين فرم جزو زمان اجراي طرح محسوب نميشود.

            2-       دريافت گزارشها با توجه به جدول گانت مصوب صورت ميپذيرد. بنابر اين لازم است مجري طرح زمان ارائه گزارشات طرح را در اين جدول مشخص نمايد.

            3-       زمان شروع طرح بعد از تصويب آن، با هماهنگي مدير اجرايي طرح و حوزه مديريت امور پژوهشي و از هنگام تامين اعتبار در نظر گرفته ميشود.

 

قسمت سوم – اطلاعات مربوط به هزينه‏ها

32-        هزينه كارمندي (پرسنلي) باذكر مشخصات كامل و ميزان اشتغال هرفرد و حق الزحمه آنها :

رديف	نوع فعاليت		نام فرد يا افراد	رتبه علمي	تعداد افراد	كل رقم حق الزحمه براي يك نفر	جمع كل
1.	گردآوری داده‏ها
2.	ورود اطلاعات به نرم افزار
3.	تهیه گزارش اول
4.	تجزیه و تحلیل داده ها
5.		تهیه گزارش نهایی
6.	تهیه مقاله

 

33-        هزينه آزمايشها وخدمات تخصصي كه توسط دانشگاه ويا ديگر موسسات صورت مي گيرد:

موضوع آزمايش يا خدمات تخصصي	مركزسرويس دهنده	تعداد كل دفعات آزمايش	هزينه براي هر دفعه آزمايش	جمع ( ريال )
جمع هزينه هاي آزمايشها

 

 

فهرست وسايل و موادي كه بايد از اعتبار اين طرح از داخل  يا خارج كشور خريداري شود:

 

34-        وسايل غيرمصرفي:

نام دستگاه	كشورسازنده	شركت سازنده	شركت فروشنده ايراني	تعداد لازم	قيمت واحد	قيمت كل

 

 

 

35-        موادمصرفي:

نام ماده	كشورسازنده	شركت سازنده	شركت فروشنده ايراني	تعداديامقدار لازم	قيمت واحد	قيمت كل

 

هزينه مسافرت :

مقصد	تعداد مسافرت در مدت اجراي طرح و منظور آن	نوع وسيله نقليه	تعداد افراد	هزينه به ريال
جمع هزينه هاي مسافرت				ريال

 

هزينه هاي ديگر

هزينه هاي تكثير اوراق	ريال
ساير موارد	ريال

 

جمع هزينه هاي طرح :

هزينه پرسنلي	................................ ريال	هزينه مسافرت	................................ ريال
هزينه آزمايشها و خدمات تخصصي	................................ ريال	هزينه هاي ديگر	................................ ريال
هزينه مواد و وسايل مصرفي	...............................  ريال		...............................  ريال
هزينه وسايل غير مصرفي	...............................  ريال	جمع كل	...............................  ريال

 

مبلغي كه از منابع ديگر كمك خواهد شد و نحوه مصرف آن :                                ………………………….ريال

باقيمانده هزينه هاي طرح كه تامين آن درخواست مي شود :                               ………………………….ريال

 

با مطالعه قسمت اول اين فرم و رعايت مفاد آن بدينوسيله صحت مطالب مندرج در پيش نويس را تائيد مينمايد واعلام ميداردكه اين تحقيق صرفا به صورت

¨        يك طرح تحقيقاتي در دانشگاه علوم پزشكي تهران

¨         بصورت مشترك با ……

¨        در قالب پايان نامه در ……

ارائه شده است.

تعاريف طب اسلامي

تعاريف طب اسلامي

طب به عنوان يكي از رشته هايي است كه با سلامت انسان سروكار دارد و از علومي است كه اسلام نسبت به آن داراي تعاليمي است از اين رو لازم است تا ارتباط اسلام وطب روشن شود و با توجه به اينكه اسلام دين خاتم پيغمبران و هديه او به عالم بشريت مي باشد و دستورات اسلامي در همه مسائل در صدر قرار دارد . لذا در امورات طبي نيز انسان را به حال خود رها نكرده و همچنان در صدرقرار دارد . لذا افراد مختلف از طب اسلامي تعاريف مختلفي كرده اند كه در زير آن تعاريف بيان مي شود .    

حجت الاسلام آقاي دكتر عليرضا پيروزمند در همايش طب النبي اينچنين مي گويد :

(( هر شيوه و تجربه ي پزشكي را كه مسلمانان بنيانگذار آن باشد طب اسلامي مي دانند (نظريه طبيب مسلمان ) . استفاده از نصوص و تعليمات پزشكي و توصيه هاي منتسب به كتاب و سنت پيامبر گرامي اسلام ( ص ) و اهل بيت طاهرينش ( ع ) مي باشد كه بي اعتنايي به آنها ، به مقام عصمت محسوب مي شود و با توجه به اتصال اين فرمايشات به منبع وحي ، ترديدي در صحت آنها وجود ندارد . علم نبي اكرم اسلام ( ص ) و ائمه اطهار ( ع ) علوم غير حصولي بوده وتفكيكي بين علم آنه در زمينه هاي مختلف وجود ندارد و مي تواند از فرمايشات ايشان به عنوان اصول موضوله و پيش امده را به دين نسبت داد و نام آن را طب اسلامي گذارد (نظريه ي طب اسلامي )

آقاي دكتر رضا منتظري در كتاب گنجينه تندرستي طب اسلامي را چنين تعريف مي كند كه طب اسلامي عبارت است از مجموعه دستورات طبي كه در قرآن كريم آمده يا در كلام معصومين به آن سفارش شده است .

استاد محترم آقاي حسين خير انديش در تعريف طب اسلامي مي گويد :

طب اسلامي عبارت است از تبلور تعاليم انبياء و ائمه پيرامون بهداشت و در مان كه در كتاب آسماني ( قرآن ) و احاديث وسيره ي معصومين مطرح گرديده است الهام گرفتن ازقوانين حاكم بر نظام طبيعت كه تمامي موجودات به وسيله علم غريزي و خدادادي از آن برخورد دارند .

حجت الاسلام آقاي دكتر علي آقا رفيعي طب اسلامي را چنين تعريف مي كنند :

به مجموعه آيات و روايات و احاديث كه درباره طب و بهداشت بيان شده است طب اسلامي مي گويند .

وهزاران تعريف ديگر  ...

اما به نظر اينجانب ( مدير مجمع ) طب اسلامي عبارتست از مجموعه تفكرات و تعاليم داراي بورد بهداشتي و درماني برگرفته از قرآن و احاديث و سيرهي انبياء و ائمه ي اطهار و استنباط از قانونمندي هاي حاكم بر نظام طبيعت و تبلور تفكر حكما و دانشمندان در طول تاريخ و الهام و اشراق

كه با توجه به تعريف بالا طب اسلامي را به بايد در چهار شاخه بررسي كرد :

1 - مجموعه تفكرات و تعاليم داراي بورد بهداشتي و درماني برگرفته از قرآن واحاديث و سيره ي انبياء وائمه اطهار كه اين شاخه مستقيما به اسلام مربوط است .

در توضيح شاخه فوق همين جمله بس كه هزاران دستور بهداشتي و سلامتي در قرآن و احاديث انبياء وائمه اطهار وجود دارد كه براي توضيح بيشتر آن به مقاله پذيرفته شده مدير مجمع در اولين همايش مديريت اسلامي در دانشگاه علوم پزشكي قم كه با حضور وزير بهداشت مراجعه كنيد .

2 – استنباط از قانونمنديهاي حاكم بر طبيعت

اين شاخه در يك نگاه عميق مي رساند كه هر قانون موجود در طبيعت براي سلامت انسان و درمان بيماريهايش و حفظ الصحه وي به خدا و اسلام مربوط است حتي درك خيلي از آنها با فهميدن حقايق قرآن و شنيدن سخنان پيامبران و ائمه اطهار براي ما روشن مي شود . براي توضيح بيشتربه مقاله تاييد شده مدير مجمع در وزارت بهداشت و درمان كشور مراجعه كنيد .

3 – تبلور تفكر حكما و دانشمندان در طول تاريخ

ما كه ادعاي مسلماني داريم باورمان اين است كه هر عالمي و دانشمند و حكيمي اگر به مدارج بالاي علمي رسيده و توانسته در خصوص سلامت و درمان انسان مطالبي را ارائه دهد ، حتي قبل از اسلام نيز به مراحلي از شناخت بعدهاي مرموز وجود انسان پي برده و مصداق ( حديث  من عرف نفسه فقد عرف ربه ) شد ،يعني با تمام وجود خدا را قبول كرده و اسلام را كه دين سعادت و كمال انسان مي باشد و از طرف خدا توسط پيامبرش به مردم ابلاغ شده قبل از ظهورش نيز قبول كرده لذا اگر بقراط ، جالينوس ، حارث بن كلده ف محمد زكريا رازي ، ابو علي سينا و ... در بعد بهداشت و سلامتي و درمان انسان اظهار نظر كردند اول خدا را كامل شناخته اند سپس با اديان مختلف عجين شده اند كه به نوعي ختم به اسلام مي شوند و يا مانند رازي و بو علي سينا اول قرآن را خواند سپس توانسته اند در مورد انسانها اظهار نظر كنند لذا نتيجه مي گيريم حتي تجربه هاي مختلف دانشمندان و علم آنها نيز به نوعي به اسلام مرتبط مي شود . زيرا اگر كسي انسان را كامل نشناسد نمي تواند در موردانسان دستورات بهداشتي بدهد و هر كس انسان را شناخت به نوعي خدا و دستورات آن را و اسلام را قبول كرده است . براي توضيح بيشتربه مقاله  مراجعه كنيد .

4 – الهام و اشراق

اين شاخه و بند از طب اسلامي در صورتي امكان پذير است كه افرادي به مراحلي لز كمال برسند و مرتبط با پيامبران و ائمه اطهار بشوند و ضمير خود را آنقدر پاك نمايند كه ظرفيت دريافت عالم لدني (علمي كه به طريق رويا و الهام به كسي كه شايستگي آنرا دارد واصل مي شود ) را دانسته باشد و در مواردي كه منبع دستوري براي سلامتي و درمان خود پيدا نمي كند از هديه الهام خداوندي و رسولان وائمه اطهار استفاده كرده و آنرا به صورت يك عمل بدون خطا اجرا كرده و باز به سلامتي جسمي و روحي خود برسد كه همان اشراق است لذا در اين شاخه نيز به هر جهت برگرديم مرتبط به خدا و دين خدا يعني اسلام مي شوند . براي توضيح بيشتربه مقاله  مراجعه كنيد. لذا شايسته است انسان كه طب اسلامي را يك مكتب كامل كه به طريق مختلف بعد هاي مختلف وجودي انسان را شناسايي و دستورات بهداشتي و سلامتي و راههاي درمان بيماريها و روشها حفظ الصحه را به انسانها نشان مي دهد تا انسانها با برخورداري از سلامت كامل عقلي و جسمي بتواند مراحل كمال خود را طي كنند كه هدف از آفرينش انسان نيز همان است .

http://www.tebbeeslami.ir/Pages/%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%81-%D8%B7%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A.aspx

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

اهداف و روش شناسي آیات پزشکی

حسن رضا رضائی

كارشناسي ارشد تفسير و علوم قرآني

چکیده

نويسنده بعد از تقسیم آیات پزشکی قرآن به «آيات بهداشتی» و «آيات درمانی»، به اهداف آیات پزشکی قرآن پرداخته و به این نتیجه ‌رسیده است که قرآن کتاب علمی نیست، بلکه کتاب هدایت انسان به سوی کمال است. قرآن برای تقویت مبدء شناسی و معاد شناسی و تحریک حسّ کنجکاوی بشر، به مسائل علمی پرداخته و نیز به برخی از مسائل پزشکی اشاره نموده است.

در تفسیر آیات پزشکی لازم است از شیوه «استخدام» برای فهم بهتر قرآن سود ببريم و از شیوه افراطی «استخراج همه علوم از قرآن» و تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن بپرهيزيم. نويسنده در پایان با توجه به آیه 275 سوره بقره که خداوند دیوانگی را به مس شیطان نسبت مي‌دهد و مفسران احتمالهاي زیادی در براي آن مطرح مي‌كنند، ضمن اشاره به شبهات وارده بر آيه، به نقد و بررسی آن احتمالها پرداخته است.

کلید واژه‌ها: پزشکی، اعجاز، قرآن، تفسیر علمی، شیطان.

مقدمه

آغاز پزشکی تاریخ معین ندارد. عده‌ای «هرمس لول» (ارس یا همان ادریس پیامبر) را بنیانگذار پزشکی معرفی نموده‌اند. برخی آن را به تمدنهای بابل، یمن، مصر، فارس، هند، یونان و ... نسبت داده‌اند و بعضی هم می‌گویند پزشکی به صورت یک هنر آغاز شد و طی قرنها به شکل یک علم درآمد. جالینوس(201 م) و بقراط (277 ق.م) آن را الهام از سوی خداوند مي‌دانند و افلاطون (428 ق . م) معتقد است اين علم به صورت قیاسی و تجربی پديد آمد. (نور محمدي، غلام رضا، نگرش نوين به طب، پژوهش حوزه، 17 ـ 18 / 10).

برخی از دانشمندان مانند شیخ مفید (مفيد، تصحيح الاعتقاد، 144؛ مجلسي، بحارالانوار، 62 / 75). بر این باورند که علم طب ، مبدء الهی دارد و به وحی متکی است. به نظر می رسد نیازهای ضروری انسان نخستین در زمینه طب از طریق وحی برطرف می‌شد.

تاریخ پزشکی با تاریخ آفرینش انسان گره خورده است، زیرا درد و بیماری هرگز از انسان جدا نبوده است، اما اين علم از زمان جالینوس (201 م)، بقراط (277 ق. م) و افلاطون (428 ق. م)، نظمی به خود گرفت و به صورت مدون و كلاسيك در آمد و با ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان رشد فزاینده‌ای به خود گرفت.

هدف از نزول قرآن، تربیت معنوی و هدایت انسانها به سوی سعادت و کمال است ومطالب عمده قرآن هم در همين راستا نازل شده است. قرآن کتاب علمی نیست تا بتوان همه جزئیات علوم را از آن استخراج کرد. و انسان از راه عقل و تجربه می‌تواند به علوم مختلف از جمله پزشکی دست یابد. با این وجود، قرآن به برخی از مسائل علمی در راستای خداشناسی، تحریک حس کنجکاوی علمی بشر و تشویق او به فراگیری علوم، اشاره کرده است. (رضايي اصفهاني، محمد علي، درآمدي بر تفسير علمي قرآن، 177).

اهمیت فراگیری علم و پزشکی در اسلام:

قرآن به کسب معرفت و علم تأکید کرده است تا جایی که ماده‌هاي «علم» بیش از «750» مرتبه، «عقل» و خردورزی بیش از 45 بار و «اولی الالباب» به معنای صاحبان خرد و عقل بیش از 10 مرتبه در قرآن تكرار شده است.

از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که علم پزشکی در کنار علم دین قرار دارد. آن حضرت مي‌فرمايد:

«العلم علمان، علم الادیان و علم الابدان»؛ (مجلسي، 1/220) علم دو گونه است، دانش دینها و دانش بدن‌ها.

از امام صادق(ع) نقل شده است: «هر شهری از سه چیز بی‌نیاز نیست: فقیه، حاکم، طبیب» (همو، 78/237.) و در روایت دیگری آمده است: «انبیاء الهی به علم طب آگاهی داشتند». (همو، 58/275)

برخی از توصیه‌های موکد بهداشتی و درمانی معصومان(ع) به صورت مجموعه‌های پزشکی و بهداشتی مدون شده است که: طب النبی(ص)، طب الرضا(ع)، و طب الصادق(ع) مشهورترين آنها است.

تشویق قرآن و روایات به فراگیری علوم سبب شده است علوم تجربی از جمله دانش پزشکی در كشورهاي اسلامی رشد فزاینده‌ای داشته باشد (ر.ک: زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام / ولایتی، علی اکبر، پویای فرهنگ و تمدن اسلامی ایران.) همچنين اشاره قرآن به مسائل پزشکی، مانند جنین شناسی، شفابخشی عسل، و اعضای بدن و مسائل بهداشتی، مانند بهداشت تغذیه، فردی و جنسی در رشد آن علوم مؤثر بوده است.

 دانشمندان مسلمان سنی و شیعه کتابهای زیادی در مورد احادیث طبی و درمانی به نگارش درآورده‌اند که اين پديده هم زمینه ساز رشد و شکوفایی بيشتر علوم پزشکی در بین مسلمانان شده است. (ر.ک: غلام رضا نور محمدی، نگارش احادیث طبی، 110؛ مجله پژوهش حوزه، 18 ـ 17؛ ري شهري، الاحادیث الطبیه).

آیات پزشکی

قرآن به حدود سيصد آيه درباره پزشكي و بهداشت اشاره كرده است. پزشكي شامل «درمان و معالجه» و بهداشت به معني «پيشگيري» است. (المنجد، ذيل ماده طب)، اما اكثر مطالب علمي قرآن درباره بهداشت و پيشگيري است، مانند: بهداشت تغذيه مانند حرمت شراب (مائده / 90)، انگور (انعام / 99) شير حيوان (نمل / 66) تحريم خون، مردار، گوشت خوك (نمل / 115)، بهداشت جنسي، مانند حرمت زنا (نور / 30)، بهداشت فردي، مثل وضو و غسل (مائده / 6) و ... اما برخي مطالب قرآن نيز درباره پزشكي و درمان بيان شده است،‌ مانند: جنين شناسي، اعضاي بدن، عسل و ...

اهداف آیات پزشکی

هدف اصلی نزول قرآن، هدایت معنوی انسانها به سوی کمال و سعادت است «هدي للناس» (بقره / 185) و رسیدن به کمال، نیازمند پرورش روح و سلامت جسم و تغذیه آن است.

در این راستا، قرآن در چند آیه به مسائل پزشکی اشاره کرده است . اين اشارات در برخي آیات به صورت گذرا و در برخی دیگر به صورت مفصل است.

اهداف ذکر علوم پزشکی در قرآن را می‌توان در چند مورد ذیل خلاصه کرد:

1.    تقویت خداشناسی

یکی از اهداف ذکر آیات پزشکی در قرآن، تقویت خداشناسی است. برای نمونه می‌توان به مثال ذیل توجه کرد:

جنین شناسي مقدمه خداشناسی

خداوند در سوره مؤمنون، آیه 12 و 13 و 14 به مسئله خلقت انسان اشاره مي‌كند و می‌فرماید:

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلاَلَةٍ مِن طِينٍ ...؛ و به یقین انسان را از چکیده‌ای از گل آفریدیم و سپس او را با آب اندک سیالی در جایگاه استوار ]= رحم[ قرار دادیم؛ سپس آب اندک سیال را بصورت آویزان آفریدیم، و ]خون بسته[ آویزان را بصورت گوشت جویده شده آفریدیم؛ و گوشت جوید، شده را بصورت استخوان‌ها آفریدیم؛ و بر استخوان‌ها گوشتی پوشاندیم؛ سپس آن را به صورت آفرینش دیگری پدید آوردیم... .

آیه بالا مراحل خلقت انسان را از نطفه، علقه، مضغه، استخوان، گوشت و روح بیان کرده است و با علم جنین شناسی روز نيز مطابقت دارد. قرآن بعد از بیان آن مراحل، خواننده را به یک نکته مهم توجه مي‌دهد و می‌فرماید: «فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ»؛ «خجسته باد خدا، بهترین آفریدگار است».

نکته مهم آن است که خلقت انسان، نشان از قدرت، علم و آگاهی خالق دارد.

2ـ معاد شناسی:

يكي ديگر از اهداف بيان آيات پزشكي در قرآن، معاد شناسي است، براي مثال:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى‏ أَجَلٍ مُّسَمّىً ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى‏ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلاَ يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ؛ «اى مردم! اگر از برانگيخته شدن (در رستاخيز) در ترديد هستيد، پس (بنگريد:) كه ما شما را از خاكى آفريديم، سپس از آب اندك سيال، سپس از [خون بسته] آويزان، سپس از (چيزى شبيه) گوشت جويده شده، شكل يافته (= متمايز) و شكل نيافته (= غير متمايز آفريديم؛) تا براى شما روشن سازيم (كه خدا بر انجام رستاخيز تواناست) و آنچه را كه بخواهيم تا سرآمد معيّنى در رحم‏ها قرار مى‏دهيم؛ سپس شما را بصورت كودكى بيرون مى‏آوريم؛ سپس (زندگى مى‏كنيد) تا به حدّ رشدتان برسيد؛ و از شما كسى است كه (جانش) بطور كامل گرفته مى‏شود؛ و از شما كسى است كه به خوارترين (دوران) عمر برگردانده مى‏شود، تا بعد از آگاهى هيچ چيزى نداند. و زمين را خشك و بى گياه مى‏بينى؛ و هنگامى كه آب (باران) را بر آن فرو مى‏فرستيم، به حركت در مى‏آيد و رشد مى‏يابد؛ و از هر نوع [گياه‏] زيبا مى‏روياند».

آیه بالا دو مسئله علمی را برای اثبات معاد مطرح مي‌كند؛ خلقت انسان و حیات دوباره گیاهان در فصل بهار.

انگشت نگاری و شناخت قدرت خداوند بر رستاخيز

خداوند در سوره قیامت، آیه‌ 3 و 4 برای اثبات قدرت خود درباره معاد و برگشت انسانها یا به مسئله پزشکی مثال مي‌زند و می‌فرماید:

أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَ لَّن نَجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَى‏ قَادِرِينَ عَلَى‏ أَن نُّسَوِّيَ بَنَانَهُ؛ «آيا انسان مى‏پندارد كه استخوان‏هايش را جمع آورى نخواهيم كرد؟! *  آرى، بر مرتب كردن (سر) انگشتانش تواناييم».

در شأن نزول آیه بالا آمده است که یکی از مشرکان که همسایه پیامبر(ص) بود، به خدمت پیامبر اسلام رسید و از چگونگي روز قیامت پرسيد، سپس افزود:

اگر آن روز را با چشمم هم مشاهده کنم باز تصدیقت نمی‌‌کنم و به تو ایمان نمی‌آورم! آیا ممکن است خداوند این استخوانها را جمع آوری کند؟ این باور کردنی نیست.! این‌جا بود كه آیه نازل شد و فرمود: ما قادریم حتی خطوط انگشتان شما را مرتب سازيم. (الحويزي العروسي، نورالثقلين، ذيل: قيامت / 4).

«بنان» در لغت به معنی انگشتان و نيز سرانگشتان آمده است (مصطفوي، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ذيل ماده بنان) كه در هر دو صورت به این نکته اشاره دارد که نه تنها خداوند استخوانها را جمع آوری می‌کند و به حال اول باز بر ‌می‌گرداند، بلکه استخوانهای کوچک و ظریف و دقیق انگشتان را نيز سر جای خود قرار می‌دهد، از آن بالاتر اينكه سر انگشتان او را به طور موزون و مرتب و به صورت نخست (که با هم اختلاف دارند) باز می‌گرداند. (مكارم، تفسير نمونه، ذيل: قيامت / 4).

دانش بشری در قرن 19 به راز اثر انگشت پی برد و متوجه شد سر انگشتان از خطوط بارز و پستی به صورت مارپیچ در بشره پوست تشکیل شده‌اند و چگونگي امتداد این خطوط در افراد متفاوت است، به طوری که شکل این خطوط حتی در دو قلوها شباهتی با هم ندارند. (دياب عبدالمجيد و قرقوز، طب در قرآن، 20 ـ 21). پوست بدن از سه قشر تشکیل شده است؛ قشر سطحی، قشر چرمی، قشر زیر جلدی. قشر سطحی پوست از سلولهای پوششی پهن چند طبقه ساخته شده است که سلولهای طبقه عمیق آن در حال تقسیم و تکثیر مي باشند و سلولهای سطحی آن که قدیمی‌ترند، به ماده شاخی تبدیل می‌گردند.چین‌ و شیارهای سطح پوست در هر شخصی ثابت و تغییر ناپذیر است. (يزدي، دانستني‌هاي پزشكي، 109). خطوط سر انگشتان از چهار ماهگی در رحم مادر شکل می گیرد و تا پایان عمر تغییر نمي‌كند. با وجود پیشرفت علم، در شناسایی افراد، انگشت نگاری همچنان بهترین معرّف شناسایی اشخاص است و در تحقیقات جنائی برای کشف هویت مجرمان و دزدان از اثر انگشت به عنوان وسیله مؤثر و اطمینان بخش استفاده می‌كنند.

نتیجه: خداوند با مطرح کردن اختلاف سرانگشتان و مرتب کردن آن بعد از مردن، قدرت بی‌پایان خود را به نمایش مي‌گذارد و با بر شمردن مسئله نظم جسم و خاصیت پوست سر انگشت، علاوه بر اثبات توانايي خود براي ايجاد معاد، حسّ کنجکاوی بشر را در مورد این نکته علمی تحریک می‌کند.

3. اعجاز علمی قرآن

يكي از اهدافي كه مي توان براي پرداختن به تفسير آيات پزشكي قرآن ترسيم كرد، اثبات اعجاز علمي قرآن است.

مقصود ما از معجزه علمي قرآن، رازگويي علمي قرآن است؛ يعني مطلبي علمي را كه قبل از نزول آيه كسي از آن اطلاع نداشته، بيان كرده، به طوري كه مدتها بعد از نزول آيه مطلب علمي كشف شده است و اين مسأله علمي طوري باشد كه با وسايل عادي كه در اختيار بشر عصر نزول بوده، قابل اكتساب نباشد. (رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز قرآن، 85).

مسائل علمی و پزشکی قرآن که با کشفیات علوم روز ثابت شده است، نشان از آن دارد که قرآن مکتوب بشری نیست و عقل بشر، حتی پیامبر، در الفاظ و محتوای آن دخالتی ندارد. همچنین پيامبر این مسائل را از محیط اجتماعی خود و علوم رایج آن زمان الهام نگرفته است؛ چون تاریخ، (ولایتی ، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی، 15 به بعد.) منطقه جزیره العرب را فاقد تمدن و علوم می‌داند، پس مسائل پزشکی مطرح شده در قرآن، با توجه به علوم عصر نزول، اعجاز علمی آن را ثابت می‌کند.

برای نمونه به برخي شگفتيها و اعجازهاي علمی و پزشکی قرآن اشاره می‌کنیم.

علقه، شگفتی پزشکی قرآن

خداوند در آيات مختلف از قرآن كريم، به مراحل خلقت انسان اشاره كرده است. يكي از آنها مرحله «علق» است.

واژه «علق» شش بار (علق/ 1 و 2؛ حج / 5؛ مؤمنون / 14؛ غافر / 67؛ قيامت / 34)، در پنج آيه به صورتهاي مختلف به كار رفته است. همچنين سوره‌اي با نام «علق» نازل شده است.

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ»؛ «بخوان به نام پروردگارت كه آفريد، انسان را از علق آفريد».

اكثر مفسران (مكارم، تفسير نمونه، 27/153) اتفاق نظر دارند كه 5 آيه اول سوره علق، نخستين آياتي است كه در غار حرا بر پيامبر اسلام(ص) نازل شد.

واژه «علق» جمع «عَلَقَه» است و در اصل به معناي «چيزي مي‌باشد كه به چيز بالاتر آويزان مي‌شود». موارد كاربرد آن عبارت است از: خون بسته، زالو، خون منعقد كه در اثر رطوبت به هر چيز مي‌چسبد، كرم سياه كه به عضو آدمي مي‌چسبد و خون را مي‌مكد و ... (مصطفوي، حسن،‌التحقيق في كلمات قرآن كريم، ذيل ماده علق؛ قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، ذيل ماده علق)، پس مي‌توان گفت در مواردي كه علق به كار رفته، «چسبندگي» و «آويزان بودن» لحاظ شده است، مانند: زالو، خون بسته و كرم كه به عضو بدن مي‌چسبد و آويزان مي‌شود.

علق از نگاه علم: «علق» همان خون بسته‌اي است كه از تركيب اسپرم مرد با اوول زن حاصل و سپس به رحم زن داخل و بدان آويزان مي‌شود. پس از پيوستن نطفه‌ مرد به تخمك زن، تكثير سلولي آغاز مي‌شود و به صورت يك توده‌ سلولي به شكل توت در مي‌آيد كه به آن مارولا (Marula ) مي‌گويند و در رحم لانه‌گزيني مي‌كند، يعني سلولهاي تغذيه كننده به درون لايه مخاطي رحم نفوذ مي‌كنند و به آن آويزان (نه كاملاً چسبيده) مي‌شوند. قرآن اين مطلب را با تعبير زيباي «علق» بيان كرده است. (دياب و قرقوز، همان، 86)

اگر واژه «علق» را به معناي خون بسته بپذيريم، مي‌توانيم تناسب آن را با موارد كاربردش اينگونه بيان كنيم:

1. چسبنده بودن آن. (مكارم،‌ همان،‌ 27/156) يعني کرمی كه براي مكيدن خون به بدن مي‌چسبد.

2. آويزان شدن آن به جداره رحم.

3. مشابه زالو است. (زالو هر بار مي‌تواند به اندازه يك فنجان قهوه، خون انسان يا حيوان را بمكد. نطفه در رحم، زالو وار به رحم مي‌چسبد و از خون تغذيه مي‌كند (نجفي، گودرز، مطالب شگفت انگيز قرآن، 99). همچنين در وجه تشبيه به زالو گفته شده است كه در مرحله ايجاد جنين، از هر دو ماده‌اي به نام «هپارين» ترشح مي‌شود تا خون در موضع منعقد نشود و قابل تغذيه باشد (پاك نژاد، اولين پيامبر آخرين دانشگاه 11/110) شكل علقه مانند زالو كاملاً مستطيع است اين حالت در چهار هفته اول ادامه دارد. (اسماعيل پاشا، عبدالعزيز، اسلام و طب جديد يا معجزات علمي قرآن، 182).

4. تغذيه از خون است. حضرت آيت‌الله معرفت بعد از پذيرفتن اين نظريه كه علق خون بسته است مي‌گويد: علقه در روز هفتم به جداره رحم مي‌چسبد (معرفت، محمد هادي، 6/82)

در نتيجه مي‌توان گفت: (احتمالهاي ديگري نيز درباره «علق» داده شده است از جمله، اينكه: بعضي علق را به معناي نطفه مرد (اسپرماتوزئيد) معنا كرده‌اند (مطالب شگفت‌انگيز قرآن، ص 99)، بعضي ديگر به معناي موجود صاحب علاقه دانسته‌اند كه اشاره به روح اجتماعي انسان است و برخي به گل حضرت آدم(ع) اشاره نموده‌اند كه حالت چسبندگي دارد. (ر.ك: رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، 487 ـ 481).) با توجه به ديدگاه دانشمندان، مفسران و اهل لغت، «علق» به معناي «خون بسته» آويزان به رحم است؛ به ويژه آنكه اين مرحله از خلقت انسان در علم جنين‌شناسي جديد، واسطه‌ بين نطفه و مضغه (گوشت شدن) شمرده مي‌شود، يعني چند ساعت اين خون بسته به جدار رحم آويزان است و از خون آن تغذيه مي‌كند.

خداوند مي‌توانست با به كاربردن تركيب «الدم المنقبضة؛ خون بسته» مطلب مورد نظرش را ذكر نمايد، اما با آوردن تك واژة «علق» هم معناي «خون بسته» و هم معناي «آويزان بودن» را رساند كه با نظريات جديد پزشكي نيز همخواني كامل دارد.

لازم به يادآوري است كه در قرآن مراحل و چینش مراحل خلقت انسان (ن.ك. به: حج / 5؛ مؤمنون / 12 و ...) نیز به صورت ويژه‌اي بیان شده که قبل از آن سابقه نداشت و اين هم نشان از اعجاز علمی قرآن دارد (رضايي اصفهاني، محمد علي، همان، 2، مبحث مراحل خلقت انسان)؛ البته برخی مطالب علمی قرآن در حد اعجاز علمی نیست، ولی مطالب شگفت انگیز است، مثل بحث شفا بودن عسل (نحل / 69) و فواید پزشکی آن.

روش شناسی فهم و تفسیر آیات پزشکی

یکی از شاخه‌های علوم قرآن، شناخت روش تفسیری است. قرآن براساس چند روش و گرایش تفسیرپذير است، مانند: روش تفسیر قرآن به قرآن، قرآن به روایت، قرآن به عقل و اشاری (باطنی)، علمی و ..... (عميد زنجاني، مباني و روشهاي قرآن؛ مؤدب، سيد رضا، روشهاي تفسير قرآن، رضايي اصفهاني، محمد علي، منطق تفسير قرآن (2) روشها و گرايشهاي تفسير قرآن)

یکی از روشهای تفسیری، تفسیر علمی قرآن است که روشهای فرعی متفاوتی دارد و شماری از آن به تفسیر معتبر و صحیح منتهی می‌شود. و در برخی موارد ممکن است به تفسیر به رأی بينجامد. همین مطلب موجب شده است برخی تفسیر علمی را به کلی رد کنند و گروهی آن را بپذيرند و حتی آن را یکی از راههای اعجاز اثبات قرآن بدانند. (رضايي اصفهاني، درآمدي بر تفسير علمي قرآن، 378؛ ن.ك. به: ابوالحجر، عمر، تفسير العلمي في الميزان).

دانشمندان برای شناسایی فهم تفسیر آیات علمی، از جمله آیات پزشکی، چند روش ذیل را مطرح كرده‌اند:

1. روش استخراج همه علوم از قرآن

دانشمندان قدیم (مانند: غزالی (505 ق)، ابن ابی الفضل المرسی و ...) مي‌خواستند تمام علوم را از قرآن استخراج كنند و معتقد بودند با توجه به آیه «تبیاناً لکل شیء» (نحل / 89)؛ «قرآن بیان همه چیز است» تمامی علوم در قرآن نهفته است . و علم هندسه، جبر، پزشکی، هیئت و ... را می‌توان از قرآن استخراج كرد. برای مثال: از آیه شریفه «اذا مرضت فهو یشفین» (شعراء / 80)؛ «وقتی من بیمار شدم اوست که شفا می‌دهد». علم پزشکی را استخراج کردند. (عزالي، جواهر القرآن، 27).

نقد و بررسی

الف. قرآن برای هدایت بشر به سوی خدا و تربیت معنوی انسانها نازل شده است؛ نه بیان همه علوم، پس آیه «تبیاناً لکل شیء» به اين معنی است که قرآن بیان هر چیزی است در راستای هدایت معنوی بشر باشد.

در مورد کتاب در آیه شریفه مَا فَرَّطْنَا فِي  الْكِتَابِ مِن شَيْ‏ءٍ (انعام / 38) « (ما) هيچ چيز را در كتاب، فروگذار نكرديم» مفسران چند احتمال زير را مطرح كرده‌اند:

1. منظور از کتاب، قرآن کریم است، پس همه امور دین و دنیا یا امور شرعی و دینی در قرآن موجود است. (طبرسي، مجمع البيان، 4/298 60/380؛ طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، 14/325).

2. منظور از کتاب، لوح محفوظ است. (طبرسي، همان)

3. منظور از کتاب، اجل است؛ یعنی هیچ چیزی را ترک نکردیم؛ مگر آنکه مرگ او را واجب ساختیم. (همان).

4. منظور از کتاب، علم خدا است (زمخشري، تفسير كشاف، 2/31).

یکی از احتمالها در مورد کتاب، قرآن است. به طور قطع نمی‌توان گفت که قرآن همة چیزها، علوم و معارف دینی و دنیايی را مطرح کرده است، چون ظهور آن خلاف بداهت است و چون بسیاری از علوم از جمله علوم تجربی در قرآن موجود نیست، حتی طرفداران تفسیر علمی مانند رشید رضا (رشيد رضا، المنار، 7/395) به صراحت منکر چنین ظهوری شده‌اند (رضايي اصفهاني، درآمدي بر تفسير علمي، 174 ـ 176).

ب: اگر آیه‌ای از قرآن اشاره‌ای گذرا به مسئله درمان و پزشکی دارد، نمی‌توان از آن نتیجه گرفت که قرآن کتاب پزشکی است. حضور مطالب پزشکی در قرآن برای نشان دادن عظمت و قدرت خدا و اعجاز قرآن است و به صورت استطراری مطرح شده است.

نتیجه: تمام علوم از جمله تمام مسائل پزشکی در قرآن مطرح نشده است و نمی‌توان همه جزئیات علوم پزشکی را از قرآن استخراج کرد.

2. روش تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر قرآن

این شیوه از تفسیر علمی در قرن اخیر رواج یافته است؛ به گونه‌اي كه بسیاری از افراد با مسلّم دانستن نظریات علوم تجربی، سعی مي‌كنند آیات موافق را در قرآن بیابند و هرگاه به آیه‌ای برخوردند كه موافق آن نظر علوم تجربي نبود، دست به تأویل یا تفسیر به رأي آن آيه مي‌زنند (درآمدي بر تفسير قرآن، 379). برای مثال بعضی آيات مربوط به تولد حضرت عیسی(ع) که بدون پدر بود یا خلقت حضرت حواء را با مسئله بکر زايی یا دو جنسی حقیقی تطبیق مي‌دهند (محمد صادق، رجحان، بافت شناسي انسان پايه، 765؛ رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، 361 ـ 367).

نقد و بررسی

الف: قرآن مقدس است و هیچ باطلی در آن راه ندارد و بيشتر یافته‌های علوم تجربی غیر قطعی و در حال تغییر است. کسی نباید هر پدیده علمی غیر قطعی را به قرآن نسبت دهد و یا بر آن تحمیل كند، زيرا این عمل، بعد از تغییر علوم جدید، سبب از بین رفتن قداست و اعتماد به قرآن می‌شود.

ب: تحمیل نظریه علمی به قرآن، همان تفسیر به رأی است كه احادیث فراوان ما را از آن باز داشته است. (مجلسي، بحارالانوار، 3/223).

3. روش استخدام علوم برای فهم بهتر قرآن

مفسر در تفسیر قرآن علاوه بر آنکه بايد دارای شرایط لازم باشد؛ ضروري است كه ضوابط تفسیر و روش تفسیری را هم رعایت کند. برای تفسیر هر آیه لازم است به لغت، تاریخ، شأن نزول، اسباب نزول، احادیث تفسیری، آیات دیگر و ... مراجعه کند و بعد از طی اين مراحل از علوم تجربی اثبات شده و قطعی برای فهم آیه کمک بگیرد و در اين مسير از هر گونه تفسیر به رأی و تأویل پرهیز کند و نظریات علمی را به صورت احتمالی و با احتیاط به قرآن نسبت دهد. این روش بهترین راه برای فهم بهتر آیات قرآن است (ر.ك. به: رضايي اصفهاني،‌ درآمدي بر تفسير علمي قرآن). نمونه‌اي را مرور مي‌كنيم.

صلب و ترائب

«فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِن مَاءٍ دَافِقٍ * يَخْرُجُ مِن  بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ» (طارق/ 5 ـ 7)؛

«انسان بايد بنگرد كه از چه چيز آفريده شده است؟! از يك آب جهنده آفريده شده است، آبي كه از ميان پشت و دو استخوان جلوي بدن مرد (آلت تناسلي) خارج مي‌شود.»

براي اينكه با نكات علمي آيه آشنا شويم، لازم است معناي برخي واژه‌ها‌ي آن را بررسي كنيم.

واژه‌ «دافق» از «دفق» به معناي «صبُ الماء» ريختن آب است و «ماء دافق»، همان مني مرد است كه با جهش از او خارج مي‌شود (قرشي، سيد علي اكبر، همان، ذيل ماده دفق، طباطبايي، همان، 20/379، براي «ماء دافق» معاني ديگري ذكر كرده‌اند مانند: آب مشترك زن و مرد، يا آب زنان كه از رحم خارج مي شود، اما با توجه به معناي دافق كه داراي جهندگي است، ماء دافع شامل مني مرد مي‌باشد).

«صُلب» به معناي استخوان‌هاي تيره پشت از پس گردن تا آخر ران‌ها، كمر، و به معناي چيز شديد و سخت و ... آمده است (مصطفوي، حسن، همان، ذيل ماده صلب و ترائب).

«ترائب» از ريشه «تراب» به معناي دو چيز مساوي در بدن است، لذا صاحب‌نظران مصاديق زيادي براي آن ذكر كرده‌اند، مانند: بين دو سينه‌ زن، بين دو كتف و سر، استخوان سينه و گلو (طبرسي، همان، ذيل: طلاق / 7)، عصاره‌ي قلب (ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، 4/ 532.) سرتا سر بدن، (چشم، دست، پا،) (طبرسي، همان)، بين نخاع و سينه‌ي هر شخص، (البصائر، ذيل آيه) و بين پشت و دو استخوان پا (محل آلت تناسلي) (معرفت، محمد هادي، التمهيد، 6/64).

نگاه تفسيري

آيه ياد شده به منشاء و ريشه‌ مني اشاره دارد، به اين معنا كه مني از صلب و ترائب سرچشمه مي‌گيرد.[1]

مفسران[2] با توجه به مصاديق و احتمالها در مورد واژه‌ «صلب و ترائب»، احتمالهاي مختلفي بيان كرده‌اند، اما مشهور و موافق علم و لغت اين است كه آب مني از بين ستون فقرات پشت و دو استخوان ران پا (محل آلت تناسلي) خارج مي‌شود (معرفت، محمد هادي، همان، 6/64؛ دياب و قرقوز، همان، 32).

قرآن براي حفظ عفت كلام، بعضي از مسائل جنسي را با كنايه، تشبيه يا تمثيل بيان مي‌كند و از مطرح كردن مستقيم آن خودداري مي‌ورزد. از اين رو براي پرهيز از استفاده از نام آلت تناسلي با كنايه واژه‌ «ترائب»، يعني دو استخوان جلوي بدن مرد را به كار برده است.

نگاه علمي:

مني در لغت به معناي «تقدير و اندازه‌گيري» آمده و به «آب مرد» اطلاق شده است، اما در مورد زن به كار نرفته است (قرشي، سيد علي اكبر، همان،‌ ماده مني).

مني 200 تا 300 ميليون اسپرماتوزئيد دارد و برخي تعداد آن را بين 2 تا 500 ميليون عدد متغير مي‌دانند (پاك نژاد، همان، 6/64، طب در قرآن، 32). به نطفه‌ مرد كرمك مي‌گويند كه طول آن 10 ـ 100 مو (هر مو يك ميليونيم متر) كرمك داراي سر و گردن و دم بسيار متحرك مي‌باشد و در هر ثانيه 14 ـ 23 ميكرون حركت مي‌كند. اسپرمها داخل مهبل ريخته مي‌شود و از 300 تا 500 عدد آن فقط يكي مورد نياز است و بقيه وارد زهدان مي‌گردند (توماس، رويان شناسي لانگمس، 29).

صاحب نظران درباره‌ خاستگاه مني مي‌گويند: وقتي به كتب لغت مراجعه مي‌كنيم، محل مني را صُلب و ترائب مي‌دانند كه به قسمت پشتي و قدامي ستون فقرات مربوط است، يعني جاي اوليه‌اي كه بيضه و رحم قرار مي‌گيرند. (قبل از شش ماهگي جنين، تخم و تخمدان هر دو در پشت قرار دارند و پس از شش ماهگي در جنس نر هر دو به پايين كشيده شده و در پوست بيضه قرار مي‌گيرند و به وضع عادي در مي‌آيند و در جنس ماده نيز مختصر جابه جا شده و در دو طرف پهلو محاذي لوله‌هاي رحم جايگزين مي‌شوند) (پاك نژاد، همان، 1/240).

نظريه‌ علمي ديگري درباره‌ منشاء مني وجود دارد كه مطابق با لغت و قول مشهور است و آن چنين است:

«مني مرد كه از ميان صُلب و ترائب (استخوان پاها) او خارج مي‌شود، در تمام نقاط و مجاري عبور مني ـ از نظر كالبد شكافي ـ در محدوده صُلب و ترائب (استخوان پاها) قرار دارند. غدد كيسه‌اي پشت پروستات (كه ترشحات آنها قسمتي از مني را تشكيل مي‌دهد) نيز در اين محدوده قرار دارند. پس مي‌توان گفت: مني از ميان صلب مرد به عنوان يك مركز عصبي ـ تناسل امر كننده ـ و ترائب او به عنوان رشته‌هاي عصبي مأمور به اجرا، خارج مي‌شوند» (دياب و قرقوز، همان، 32، با تلخيص).

بنابراين با توجه به كتب لغت، نظرات مفسران و ديدگاه‌ دانشمندان مي‌توان گفت «صلب» به معناي پشت مرد، به عنوان يك مركز عصبي، و «ترائب» به معناي بين دو استخوان ران است كه كنايه از دستگاه تناسلي مرد مي‌باشد، پس آيه‌ «صُلب و ترائب» با نظرات دانشمندان جنين‌شناسي همخواني دارد. اما آيا مي‌توان آن را «اعجاز علمي» دانست؟ در پاسخ بايد گفت: مسئله‌ خروج مني از بدن انسان، و دستگاه تناسلي كه بين پشت و دو استخوان جلوي بدن است، تا حدودي براي بشر حس كردني بوده است، لذا آيه ياد شده را نمي‌توان در رديف اعجاز علمي قرآن دانست، بلكه بايد آن را از «اشارات علمي قرآن» شمرد. (رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، 2/ 445 ـ 457).

البته برخي معاصران قبل از عبدالكريم سروش در مقاله «طوطي و زنبور» (سروش، طوطي و زنبور، ارديبهشت 1387 ش) صلب و ترائب را از مصاديق تعارض علم و دين مي‌داند كه برگرفته از فرهنگ اعراب است، اما با توجه به مطالب گذشته روشن شد كه مطالب قرآن مطابق واقعيت و مطالب علوم روز است.

تعارض ادعايي بين قرآن و علوم پزشكي

تعارض علم و دین سالهاست که مناقشه‌ای جدی بین دانشمندان به وجود آورده  است، به گونه‌اي كه  برخی دانشمندان مسیحی و یهودی اين تعارض را نوعی بن بست نامیده‌اند و برای آن نیز توجیه‌های فراوانی ارائه كرده‌اند، از جمله اينكه: پیامبران بشر بودند و معلوماتشان هم بشری بود. آنان از علوم زمانه بهره می بردند و وحی بر آنها نوعی الهام بود؛ نه الفاظ الهی (ر.ك. به: قائمي نيا، علي رضا، وحي و افعال گفتاري) این تفکر بعدها عمومیت یافت و قرآن را نیز شامل شد. بر اين اساس قرآن هم حاصل تجربه پیامبر اسلام و برگرفته از معلومات و علوم و فرهنگ اعراب است. برای مثال:  با اینکه دیوانگی یک بیماری است ، ولی قرآن «بر اساس فرهنگ صدر اسلام» علت اين بيماري را لمس شیطان مي داند (مجله معرفت، ش 26/45؛ خرمشاهي، قرآن و فرهنگ زمانه، بينات،‌ 5) برخی دیگر گفته اند:  یکی از نقاط ناسازگاری ظواهر قرآن با علوم بشری این است که در سوره بقره، آیه 275 ، دیوانگی را معلول مس شیطان می داند و قرآن آن را بر اساس اعتقادات خرافی اعراب برگرفته است (سروش، بشر و بشير، كارگزاران،‌26/2/1386).

نقد و بررسی

خداوند در مذمت ربا و اثرات بد آن می فرماید:

 «الَّذِينَ  يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانْتَهَى‏ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ» (بقره 275)؛ «كسانى كه ربا مى‏خورند، بر نمى‏خيزند مگر همانند برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس، ديوانه (و آشفته سَر)ش كرده است. اين، بدان سبب است كه آنان گفتند: «معامله فقط همانند رباست.» و حال آنكه خدا معامله را حلال كرده، و ربا را حرام نموده است. و هر كس پندى از جانب پروردگارش به او رسد و (به رباخوارى) پايان دهد، پس آنچه (از سود در) گذشته (بدست آورده) فقط از آنِ اوست؛ و كارش با خداست؛ و [لى] كسانى كه [به ربا خوارى] باز گردند، پس آنان اهل آتشند. [و] آنان در آنجا ماندگارند».

نفی  فرهنگ خرافی عرب جاهلی در قرآن:

 قرآن به صراحت فرهنگ خرافی اعراب را نفی و طرد مي‌كند و وحی الهی را خالی از هر نقص، تعارض، اختلاف و باطل می‌داند:

«لاَ يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن  بَيْنِ يَدَيْهِ وَلاَ مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ»  (فصلت / 42)؛

«كه باطل از پيش روى آن و پشت سرش به سراغ آن نمى‏آيد؛ (زيرا اين) فرو فرستاده‏اى از جانب (خداى) فرزانه ستوده است».

قرآن جدا کننده حق و باطل و در بیان خود جدی است (طارق/ 13-14). از روی هوی و هوس سخن نگفته است (نجم، 3) و بعضی از اعراب را توبیخ می کند و می گوید: به دنبال احکام جاهلیت هستید، با اين كه احکام خدا را رها ساختید (مائده / 50). بر اساس این دلایل درون قرآنی،  این کتاب نه فرهنگ خرافی را در خود جای داده و نه دانش افسانه ای و باطلي را پذیرفته است وگرنه سخن حق و معجزه بودن قرآن بی معنا مي شود.

نمونه هايی از نفی فرهنگ عرب جاهلی عبارت است از : کشتن نوزادان دختر (نحل / 58 ـ 59)، طواف بدون لباس (اعراف / 28)، تکبر و تفاخر (تکاثر / 1) ، کشتن نوزادان به خاطر فقر (انعام / 151) پسرخوانده (احزاب / 4) شفاعت بتها (یونس / 18) شیطان پرستی (یس / 60) مادیگری (جاثیه / 24) شریک قائل شدن برای خدا (بقره / 165) تعدد نامحدود زوجات (نساء / 10) ازدواج با نامادری (نساء / 22) دوری جستن از زنان در حال قاعدگی ( بقره / 222) و...

مفهوم شناسی شیطان ، خبط ، مس :

واژه « شیطان»  از ماده شاط یشیط به معنای هلاکت و شدت غضب است (این ماده طرفدار کمی دارد ) (ابن اثير، نهايه، ذيل ماده «شيط») یا از ماده شطن یشطن به معنای دور شدن (دور شدن از خیر) خبیث و پست است (ابن منظور، لسان العرب، راغب، مفردات، ذيل واژه شيط). و به هر موجود سرکش  و متمرد، اعم از انسان ، جن، یا جنبندگان دیگر اطلاق می شود.

شیطان اسم عام (اسم جنس) و ابلیس اسم خاص (علم) است؛ همو که حضرت آدم (ع) را فریب داد و اکنون با یاران خود انسانها را وسوسه و گمراه می کند (مكارم، همان، 1/191؛ رجائي تهراني، علي رضا، جن و شيطان،‌ 46)، لذا در قرآن واژة شیطان به انسان و جن اطلاق شده است: «وَكَذلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوّاً شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ». (انعام / 112)؛ و اين چنين براى هر پيامبرى، دشمنى از شرورهاى (شيطان صفت) انسان و جنّ قرار داديم»

واژه شیطان به صورت مفرد 70 بار و جمع (شیاطین) 18 بار در قرآن آمده است. ماهیت شیطان همانند جن، از آتش است. شيطان اختیار ، تکلیف، شعور، عقل، اراده، زاد و ولد دارد.

گاهی جن و شیطان مفهوم وسیعی دارند و شامل نفس اماره ، قوای واهمه ، تخیل نفسانی و لذت دنیوی ، حشرات موذی و انسانهای فاسد و... می‌شوند (دست داده، زين العابدين،‌ جن و شيطان، 46). گاهی نيز به معنای میکرب می آید.  براي مثال حضرت علی (ع) می فرماید: «از بخش شکسته ظرف و دستگیره آن آب نخورید، زیرا شیطان به روی دستگیره و بخش شکسته ظرف می نشیند» (كليني، اصول كافي، 6/385). گاهی به انسانها شیطان صفت هم گفته می شود، مثلاً حضرت علی (ع) می فرماید: «زیاد ابن ابیه ! از معاویه بترس، زيرا او شیطان است» (نهج البلاغه، خ 44).

خبط به معنای ضرب شدید (ابن منظور، همان، واژه خبط) و مس به معنای جنون (همان واژه مس) مي باشد. راغب آن را کنایه از جنون می داند.

چگونگی استیلای شیطان بر انسان

بعضی تصور می کنند که شیطان و جن می توانند بر انسان تاثیر فیزیکی مستقیم داشته باشند. شاهد آنها همان آیه 275 سوره بقره (لمس شیطان) است، اما با بررسی آیات دیگر به بی پایه بودن این کلام پی می بریم.

از آیات قرآن استفاده می شود که شیطان در انسان وسوسه و فتنه ایجاد و بر اندیشه و تفکرش نفوذ مي كند و راه گمراهی را به وي نشان می دهد به اين آيات توجه كنيد:

«اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ  الشَّيْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلاَ  إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (مجادله / 19)؛ «شيطان بر آنان مسلّط شده و ياد خدا را از ياد آنان برد؛ آنان حزب شيطانند. آگاه باشيد كه حزب شيطان فقط زيانكارند».

«كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرَانَ» (انعام / 71)؛ «همانند كسى كه شيطان‏ها او را به سقوط (و گمراهى) كشانده‏اند، در حالى كه در زمين سرگردان است.»

«وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى‏ أَوْلِيَائِهِمْ» (انعام / 121)؛ «و قطعاً شرورهاى (شيطان صفت) به سوى دوستانشان اشاره سريع پنهانى القاء مى‏كنند».

«وَقَالَ  الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُم مِن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلاَ تَلُومُونِي وَلُومُوا  أَنفُسَكُم» (ابراهیم / 22) ؛ و «شيطان، هنگامى كه كار پايان يافت مى‏گويد: «در حقيقت، خدا وعده حق به شما وعده داد؛ و [من‏] به شما وعده دادم، و [لى‏] با شما تخلّف كردم؛ و براى من هيچ تسلّطى بر شما نبود، جز اينكه شما را فرا خواندم، و [درخواست] مرا پذيرفتيد، پس مرا سرزنش مَكنيد، و خودتان را سرزنش كنيد».

انسان برتر از آن است که موجودات نامرئی دخالتی در وجود او داشته باشند (طباطبايي، همان، ذيل آيه) و دخالت غير با اختیار و اشرف مخلوقات بودن او سازگاری ندارد .شیاطین به همتایان انسی خود تلقینات اغواگرانه القا می کنند و زمانی که کار از کار بگذرد، می گویند:

«وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُم مِن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي»؛ (ابراهيم / 22) «و براى من هيچ تسلّطى بر شما نبود، جز اينكه شما را فرا خواندم، و [درخواست] مرا پذيرفتيد».

همچنین جنیان که هم جنس شیاطین هستند، نمی توانند تاثیر مستقیم داشته باشند و چنين اثري از آیات قرآن نیز استفاده نمی شود. (معرفت، محمد هادي، الشبهات و الردود، 235 ـ 237). در نتیجه شیطان آسیب رسانی مستقیم و فیزیکی ندارد؛ بلکه دسیسه های زشت او سبب سرگردانی و اختلالات روانی می گردد (معرفت، همان؛ طباطبايي، همان، 2/431).

بهره گیری قرآن از ابزار گفتگو

 خداوند برای انتقال قوانین خود ابزارهای مادی را به كار مي‌گيرد تا گوش مخاطبان را با کلام خود آشنا سازد، مثلاً انتخاب پیامبر از جنس بشر (کهف / 110)، انزال قرآن به زبان مخاطبان(شعراء / 195) و بهره گیری از ابزارهايی مانند : تشبیهات ، تمثیلات، کنایه براي اين است كه مطالب وحیانی و قوانین فرا بشری را در قالب فهم مردم بیان کند . استفاده از ابزار گفت و گوی مخاطبان نشانه متاثر شدن از فرهنگهای آنها نیست، بلکه موجب ارتباط بین پیامبران و مردم است تا خدا با بهره گیری از مثالها و تشبیهات و ... حقایق دین را تفسیر و انتقال دهد (رضايي، حسن رضا، بررسي شبهات قرآن و فرهنگ زمانه، 97 ـ 107).

علل اختلالات روانی وافسردگی از منظر علم

افسردگی و دیوانگی از همان ابتدای تاریخ همراه انسان بوده است . بقراط 450 سال قبل از میلاد اصطلاح مانیا و ملانکولیا را برای توصیف اختلالات روانی به کار برد و کورنلیوس سلسول (cornelius celsus)حدود 100 سال قبل از میلاد این بیماری را ناشی از صفرای سیاه معرفی نمود. ژول فالره در سال 1854م جنون ادواری (foliea circulaire) را معرفی کرد. و ژول بایا دژه فرانسوی، جنون دوشکلی را شرح داد.در طب قدیم ایران نيز از این بیماری با نام مالیخولیایاد شده است (رزم گيري،‌ آذين،‌ افسردگي، 9 ـ 10)  امروزه عامل بسیاري از این اختلالات این سیستم شناخته نشده است (انجمن پزشك بريتانيا، مغز و اعصاب، 33).

برای اختلالات روانی و افسردگی (جنون عرفی) علتهای مختلفی را برشمرده‌اند كه برخی به اعصاب انسان برمی گردد و برخی دیگر به روح و روان . مانند: سندرم خستگی مزمن (همان، 48)، جراحات وارده بر سر (همان / 54)، صرع (اپی لپسی) (همان / 67)، التهاب مغز(آنسفالیت) (همان / 80)، آبسه مغزی (همان / 82)، الزایمر (همان، 108)، وراثت و ژنتیک (رزم گيري، آذين، همان، 25)، تغییرات ناخوشایند در زندگی، مشکلات مالی، مشکلات عاطفی، مشکلات جنسی، استرس و اضطراب (همان؛ ر.ك. به: اميني، مطهره، آشنايي با بيماريهاي رواني) و ... .

رابطه لمس شیطان و دیوانگی از نگاه مفسران

آیه قرآن به صورت مستقیم اشاره دارد که كسانى كه ربا مى‏خورند، بر نمى‏خيزند، مگر مانند برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس، ديوانه‌اش (و آشفته سَر)ش كرده است.(بقره، 275)

مفسران در تفسیر این آیه احتمالهاي زیادی را به شرح زير مطرح كرده‌اند:

1. برخی عوامل دیوانگی را به دو نوع تقسیم کرده‌اند : 1. مادی 2. غیر مادی (وسوسه شیطان عامل تاثیر روانی منفی). مرحوم آیه الله طالقانی (ره) در تفسیر آیه ياد شده سه احتمال را نقل مي‌كند:

الف) دیو زدگی و دچار بیماری صرع و اختلالات روانی شدن.

ب) میکروبی که در مراکز عصبی انسان نفوذ کند.

ج) منشاء وسوسه و انگیزنده اوهام و تمنیات.

از این سه احتمال آنچه بر حسب ظاهر کلام، مورد قبول مرحوم طالقانی است و به گواه عبارتهايی که قبل از احتمال یاد شده آورده است ، همان احتمال سوم است. ایشان می فرماید:

«چون ربا خوری، انحراف  از مسیر طبیعی و انسانی است رباخور دچار خبط زدگی در اندیشه و آشفتگی می شود ...و خوی کینه جویی و بد اندیشی نسبت  به مردم نیز در او راسخ می شود...در هر حال پیوسته در نگرانی و آشفتگی به سر می برد و به خود می پیچد . این حالات در کردار و گفتار و حرکات چشم و دست و پایش نمایان است (طالقاني، پرتويي از قرآن، 2/ 252 ـ 253).

آیت الله مکارم شیرازی بعد از نقل احتمالها؛ می فرماید: «دیوانگی را به دو گونه می توان تصور کرد: یکی جسمانی که بر اثر عوامل مادی است . دیگری روحی و معنوی که متاثر از عوامل غیر مادی است . آنان که رباخورند گرفتار دیوانگی روحی می شوند که مشوق آن ها وسوسه های شیطانی است .چه جنونی بالاتر از طمع و حرص به مال دیگران که تشویش روحی و اضطراب دائمی به همراه دارد (مكارم، همان، 2/ 201).

2. برخی دیگر نسبت دادن دیوانگی به شیطان را  نوعی مجاز می دانند . مرحوم طبرسی معتقد است که آیه برای حالات برخی از مردم در  روز قیامت است و اضافه می کند: شیطان انسان را دیوانه نمی کند، دیوانگی و اختلالات روانی بر اثر غلبه سودا و صفراء است و در آن هنگام  عقل انسان ضعیف می شود و شیطان در او وسوسه می کند و اگر ديوانه سازي به شیطان نسبت داده شده، از باب مجاز است (طبرسي، همان، 3/ 179).

در میان عرف هم مشهود است كه به کسانی که از حالت عادی و معقول خارج می شوند، مانند: زانی ، قاتل، دزد و...لقب دیوانه می دهند . این به معنای دیوانگی جسمی نیست، بلکه به معنای غرق شدن در گناه و نفوذ شیطان در وجود اوست.

3. بعضی از مفسران در حد یک احتمال پذیرفته اند که ممکن است علل برخی از جنونها شیطان و جن باشد. علامه طباطبایی (ره) می فرماید:

آن چه آیه بر آن دلالت دارد، بیش از این نیست که دست کم بعضي از جنونها مستند به مسّ جن است و استناد جنون به عللی چون شیطان، موجب ابطال علل طبیعی نیست، بلکه علل طبیعی در طول علل غیر طبیعی‌اند؛ نه در عرض آنها (طباطبايي، همان، 2/ 574)

مکارم شیرازی هم می فرماید: هیچ بعید نیست که بعضی از کارها و اعمال نادرست ، شیطان در شخص اثر بگذارد (مكارم، همان، 2 / 272).

فرض دخالت شیطان و جن در جنون و اختلالهاي عصبی و روانی با استناد آن به اسباب طبیعی منافات ندارد ، زیرا تاثیر اسباب غیر طبیعی در حوادث طبیعی در طول اسباب و علل طبیعی است؛ نه در عرض آنها. چنانکه تاثیر اراده الهی در پیدایش حوادث طبیعی به همین شیوه است و علوم تجربی دارای حق اثبات است، نه دارای حق نفی (آيت الله سبحاني، جعفر، مقاله پاسخ دوم به سروش، افق حوزه، ش 183، 25/12/1386).

علامه تعبیر زیبايی دارد و می‌فرماید:

مراد از مس شیطان، حرکات نامنظم جن زدگان درحال بیهوشی و بعد از آن نیست؛ بلکه غرض آیه این است كه افعال رباخوار افعال اختیاری است که از اعتقاد غلط سر می‌زند‌. رفتار او در مورد امر معاش و زندگی به رفتار دیوانه می‌ماند که خوب را از بد تمییز نمی‌دهد. (طباطبايي، همان، ذيل آيه)

 4. برخی دیگر معتقدند که شیطان در آیه به معنای میکرب است که در انسان نفوذ مي‌كند و سبب آشفتگی روحی و بیماری اعصاب و دیوانگی می‌باشد. (طنطاوي، تفسير الجواهر، ذيل بقره / 207؛ قرشي، همان، ذيل واژه شطن).

حاصل سخن: شیطان بر انسان تسلط ندارد تا او را دیوانه كند. او تنها وسوسه و اغوا می‌کند و آنچه در آیه مطرح شده، حالات دیوانه است که خوب و بد را تشخیص نمی‌دهد.

به کسانی که آیه را معارض با علم می‌دانند، باید گفت:  آیه احتمالات فراوانی دارد و به عبارت دیگر، فهم آیه مشکل است و قاطعانه نمی‌توان برای آن تفسیر روشنی ارائه داد. از سوي دیگر علوم بشری پیرامون حس و تجربه نظر می‌دهد و از تاثیرات ماوراء طبیعت بر طبیعت و انسان عاجز است. حداقل می‌توان گفت كه علم در این زمینه ساکت است.

خلاصه اينكه درباره آیه متشابه كه هنوز تفسیر قطعی از آن ارائه نشده و علم هم درباره آن به نتیجه نرسیده است، چگونه می‌توان گفت در تضاد با علوم بشری است و از علوم باطل اعراب اقتباس کرده است.

000000000000

توضيحات

[1] در سوره اعراف، آيه 172 نيز به منشاء مني اشاره دارد، و چنين آمده است: « وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ...»؛ « و (ياد كن) هنگامى را كه پروردگارت از فرزندان آدم، از پُشت (و صُلب)شان، نسل آنان رابرگرفت».

[2] مني از ميان پشت و روي او خارج مي شود، با توجه به هيجانات كل بدن، مي توان گفت: مني از تمام بدن خارج مي شود (تفسير نمونه، مكارم، همان، ذيل آيه؛ كل بدن بين استخوان سينه و پشت واقع شده است (طباطبايي، همان، ذيل آيه).

................

منابع

1.    قرآن کریم با ترجمه دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و همکاران، انتشارات دارالعلم.

2.    آلدومیدی، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، محمد رضا شجاعی، رضوی و علوی، انتشارات قدس رضوی، مشهد، 1371.

3.    ابن منظور، لسان العرب، انتشارات دارالفکر، بیروت، 1991م، چ 1.

4.    ادوارد براون، طب اسلامی، مسعود رجب نیا، انتشارات بنگاه و نشر کتاب، تهران، 1337، چ 1.

5.    ادیب، محمد حسین، کتاب پزشکی قانونی، شرکت سهامی چهر، تهران، بی تا، چ 4.

6.    اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، غلامرضا سعیدی، انتشارات برهان، بی تا.

7.    رزم گیری آذین، افسردگی، انتشارات حیان، تهران، 1385، چ 1.

8.    الحویزی، عبدالعلی العروسی، نورالثقلین، المطبعة العلمیه، قم 1383 ق.

9.    الکیس کارل، انسان موجود ناشناخته، ترجمه از دبیری، اصفهان، بی تا، 1354.

10.    الگودسیریل، تاریخ پزشکی ایران، ترجمه، باهر فرقانی، امیرکبیر، تهران.

11.    امینی، مطهره، افسردگی، آشنایی با بیماری های روانی، حیان، تهران، 1386، چ2.

12.    اهتمام، احمد، فلسفه احکام، چاپخانه اسلام، اصفهان، 1344 ش.

13.    بسام دفضع، الکون و الانسان بین اسلام و القرآن، مطبعة الشام، بی جا، بی تا.

14.    بوکائی، موریس، مقایسه ای بین تورات، انجیل و قرآن و علم، ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1365.

15.    بی آزار شیرازی، عبدالکریم، گذشته و آینده، انتشارات طباطبایی، قم، 1349 ش، چ 2.

16.    بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، قرآن و طبیعت، بي تا بی جا، چ 2.

17.    بیضوضی، عباس، کلیات پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی، همدان، 1377، چ 1.

18.    پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، مکتب اسلامیه و بنیاد فرهنگی شهید، تهران، 1363، چ 1.

19.    تقی زاده، سید حسن، تاریخ علوم در اسلام، فردوسی، تهران، 1379.

20.     توماس لانگمن، رویان شناسی، دکتر بهادری و شکور، شرکت سهامی چهر، 1370، چ 6.

21.    حاجبی، محمد حسین، پزشکان خودتان باشید، نشر ثالث، تهران، 1378، چ 1.

22.    حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، فرهنگ اسلامی، تهران، 1374، چ 7.

23.     دست داده ، زین العابدین، جن و شیطان ، مجتمع هنری شهید مصلی نژاد، جهرم، 1377ش.

24.    دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن، چراغی، انتشارات حفظی، تهران، بی تا.

25.    راغب اصفهانی، ابوالقاسم، الحسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، المکتبة الرضویه، تهران، 1332 ش.

26.    رجائی تهرانی، علی رضا، جن و شیطان، نبوغ، قم، 1375.

27.    رجحان، محمد صادق، بافت شناسی انسانی پایه، انتشارات چهره، تهران، 1370، چ 10.

28.    رضايی، حسن رضا، آموزه‌های تندرستی در قرآن، عطرآگین، قم، 1384، چ 1.

29.    رضايی، حسن رضا، قرآن و فرهنگ زمانه، مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علمیه قم، 1383، چ 1.

30.    رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، مبین، رشت، 1382، چ 4.

31.    رضایی اصفهانی، محمد علی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، انتشارات اسوه، قم، 1365، چ 1.

32.    رضایی، حسن رضا، بررسی شبهات قرآن و فرهنگ زمانه، مرکز مطالعات، قم، 1383،

33.    زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، امیرکبیر، تهران، 1380.

34.    زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی قرآن، پیام اسلام، قم.

35.    سرمدی، محمد تقی، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، انتشارات سرمدی، تهران، 12 مجله.

36.    شریف، عدنان، من علم الطب القرآن، بیروت، دار علم ملابین، 1995 م، چ 2.

37.    شیرازی، احمد امین، اسلام پزشک بی دارو، انتشارات اسلامی، قم، 1375، چ 7.

38.    شیرازی، نیازمند، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، چاپ میهن.

39.    صداقت، سید علی اکبر، کتاب قرآن و دیگران، انتشارات روح، قم، چ 1.

40.    صرفی، محمد تقی، تمدن اسلامی از زبان بیگانگان، نشر برگزیده، تهران، 1374، چ 1.

41.    طالقانی ،پرتوی از قرآن ، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1348ش،

42.    طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه نوری همدانی، بنیاد علمی و فکری علامه، قم، 1366.

43.    طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، مکتبه الاسلامیه، تهران، 1395 ق، چ 5.

44.    طنطاوی، تفسیر الجواهر، دارالفکر، بی تا.

45.    علامه مجلسی، محمد تقی، بحار الانوار، المکتیة الاسلامیه، تهران، 1385 ق.

46.    فوائد سزگین، تاریخ نگارش های عربی، تهران، پزشکی، 1380.

47.    قائمی نیا، علی رضا ، وحی و افعال گفتاری، معارف اسلامی، قم، 1402ق.

48.    قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الاسلامیه.

49.    کالین، انان، تاریخ علم کمبریج، ترجمه حسن افشار، تهران، 1366.

50.    کریمی یزدی، حسن، شگفتی های پزشکی در قرآن، تهران، بی‌تا.

51.    کلینی، محمد بن یعقوب، ترجمه اصول کافی، کمره‌ای، انتشارات اسوه، قم، 1375، چ 3.

52.    گروهی از پزشکان، مغز و اعصاب، انجمن پزشک بریتانیا، منصوره داوری، انتشارات امامت، مشهد، 1382، چ اول.

53.    مجله پژوهش حوزه، طب و دین، شماره 18 ـ 17، سال پنجم، معاونت پژوهشی حوزه علمیه قم.

54.    محدث خراسانی، احمد، راز خلقت انسان در قرآن، مؤسسه امام المنتظر، قم، 1378.

55.    معرفت، محمد هادی، الشبهات و الردود ، موسسه التمهید، قم ،1382

56.    محمدی ری شهری، محمد، احادیث طبیه، انتشارات دارالحدیث، تهران.

57.    مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، 1371.

58.    معرفت، محمد هادی، آموزش علوم قرآن، سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1371، چ 1.

59.    معرفت، محمد هادی، التمهید، انتشارات التمهید، قم، 1377 ش.

60.    مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371 ش، چ 26.

61.    مکارم شیرازی، ناصر، در جستجوی خدا، انتشارات نسل جوان، قم.

62.    نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن، نشر سبحان، تهران.

63.    نجم آبادی، محمود، تاریخ طب ایران پس از اسلام، دانشگاه تهران، 1366. ش.

64.    نجم آبادی، محمود، دوران تالیف، تصنیف کتب طبی در تمدن اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، 1375 ﻫ.ش.

65.    نهج البلاغه، با ترجمه آقای دشتی.انتشارت بنیاد نهج البلاغه.

66.    نیکبخت نصر آبادی، علی رضا، استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، نشر قبله، تهران، 1378، چ 1.

67.    ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی در ایران، وزارت امور خارجه، تهران، 1382، چ 1.

68.     سروش، عبدالكريم، طوطي و زنبور، نامه ارديبهشت 1387 به آيت الله سبحاني.

69.    سروش، عبدالكريم، بشر و بشير، نامه 26 / 12 / 86 به آيت الله سبحاني.

70.     سروش، عبدالكريم، گفتگو با ميشل هوبينگ، ‌هلند.

پيرامون بهداشت و طبابت در اسلام

 

مقالات شامل :

پيرامون بهداشت و طبابت در اسلام

تعاريف طب اسلامي

اهداف و روش شناسي آیات پزشکی

دستورات بهداشتي درآيات و روايات اسلامي

بهداشت محيط در اسلام

محیط زیست سالم، نعمت بزرگ خداوندى

تأثير محيط زيست سالم بر انسان

اهمیت سلامتی و تربیت بدن، از نظر فقه و سنّت

بهداشت خواب؛نکاتی برای حفظ سلامتی

ارمغان سلامت با خواب کافي

سلامت روانی از دیدگاه قرآن

قرآن و بهداشت روان

نقش تقوا در بهداشت روانى فرد و جامعه

نماز و سلامتی روح وجسم

فقر و بهداشت رواني از ديدگاه دين و روان شناسي

موضوع غذا خوردن در قرآن

صرفه جویی و قناعت ودوري ازاسراف

روزه راز سلامتي

لباس و نوع پوشش از منظر قرآن و عترت

بررسي بخشي از بهداشت فردي پيامبر اكرم(ص)و مقايسه آن با دستورات بهداشتي عصر حاضر

 

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

پيرامون بهداشت و طبابت در اسلام

پيامبر اكرم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آخرين فرستاده‌ خداوند است دينش كاملترين و جامع ترين اديان. يعني به همة ابعاد نيازهاي انسان در جهت سعادت دنيوي و اخروي اش پرداخته و چيزي را از قلم نيانداخته است. هدف اصلي انسان و آفرينش او، سير به سوي كمال و قرب خداوند است،‌برنامه ها و معارف اين دين هم بر همين هدف استوار است. بنابراين موضوع اصلي دين اسلام و كتابش قرآن مجيد، هدايت است و اگر مسائلي از علوم مختلف را مثلا از زمين شناسي، نجوم، زيست شناسي، پزشكي، فيزيك و... و ديگر علوم طبيعي در قرآن مجيد مي يابيم، بايد بدانيم كه همة اين اشاره ها در قرآن، با اهداف توحيدي و هدايت بشر، آورده شده اند. در اين نوشتار به موضوعِ «بهداشت و علم پزشكي» در قرآن و روايات ائمه ـ عليهم السّلام ـ مي پردازيم.

بهداشت و علم پزشكي در اسلام:

چونكه بهداشت جنبة پيش گيرانه دارد و علم پزشكي، جنبة درماني، روايات شريف بر امر بهداشت و نظافت، تاكيدات زيادي دارند. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: تا آنجا كه مي توانيد نظافت و بهداشت را رعايت كنيد. زيرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاكيزه وارد بهشت مي شود.[1] همچنين امام رضا ـ عليه السّلام ـ نظافت و پاكيزگي را از صفات انبياء الهي مي دانند.[2] و نيز، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ براي اينكه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشويق نمايد، مي فرمايد: خداوند متعال خود پاك و پاكيزه است و نظافت و پاكي را دوست دارد.[3] ارزش اين توصيه ها و اين فرهنگ بهداشت مدار، موقعي ظاهر مي شود كه وضع بهداشتي و غذائي مردم عرب قبل از اسلام را در كلام امام علي ـ عليه السّلام ـ اين چنين بشنويم: «خداوند، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را هشدار دهندة جهانيان مبعوث نمود... آنگاه كه شما ملت عرب، بدترين دين را داشتيد و در بدترين خانه ها زندگي مي كرديد، ميان غارها و سنگ هاي خشن و مارهاي سمي خطرناكِ فاقد شنوايي به سر مي برديد، آبهاي آلوده مي نوشيديد و غذاهاي ناگوار مي خورديد... »[4]

نزول قرآن در اين عصر ظلمت جهل و ظلم، چون برقي درخشيد و از اعراب و ملتهاي مسلمان، چونان تمدن عظيمي برپا كرد كه چشم جهانيان را خيره ساخت. يكي از عرصه هاي اين تمدن عظيم، علوم پزشكي بود به طوري كه پس از مدتي كوتاه، در كشورهاي اسلامي پزشكان بزرگي ظاهر گشتند و شهرت آنها به طوري جهاني شد كه پي يررسو مي نويسد: «يكي از پادشاهان اروپا (منطقة باستيل) هنگامي كه بيمار شد براي معالجه به نزد دشمنان خود (يعني مسلمانان) به شهر قرطيه آمد.»[5] اين پيشرفت ها سير صعودي داشت،‌ چنانكه دكتر احمد عيسي بك در «تاريخ البيمارستانات في الاسلام» حدود 80 بيمارستان را در كشورهاي اسلامي (در گذشته) بر مي شمارد.[6] يكي از اين بيمارستانها، بيمارستانِ كبير منصوري (684 ق) در مصر بود كه بزرگترين بيمارستان قرون وسطي بود[7] و براي بيماران مختلف بخش هاي جداگانه داشت و شامل قسمت هاي داروخانه،‌ تجربه خانه، بخش سرپائي، مطبخ، حمام،‌كتابخانه، مسجد و سالن مطالعه بود.[8]

از پزشكان برجستة‌ مسلمان مي توان محمد بن زكريا رازي (251-313 ق) و ابوريحان بيروني (364-430 ق) و بو علي سينا (371-428 ق يا 980-1307م) را مي توان نام برد كه كتاب قانون او، تا سالها در دانشگاه ها ي اروپا مورد استفاده بود،‌ به طوري كه دكتر مونتگمري وات، مورخ شهير انگليس در كتاب خود، پزشكي اروپا را تا قرنهاي 15 و 16 ميلادي، وابسته به پزشكي اعراب (مسلمانان) مي داند.[9] قرآن كه فروزندة مشعل علم و دانش و خردمندي و تفكر است،[10] با بياناتي مختلف انسان را به تفكر در مورد ساختمان وجودي حيوانات فرا مي خواند[11] و يا به شناخت غذاها دعوت مي كند[12] و يا به تفكر و دقت در مورد شناخت خلقت انسان و مراحل جنيني او فرا مي خواند[13] و يا دستوراتي مي فرمايد كه جنبة بهداشتي هم دارد، كه در ادامه به آنها اشاره مي شود.

براي پي گيري آسانتر بحث، مطالب را به پنج عنوان تقسيم مي كنيم: الف) بهداشت غذايي ب) بهداشت فردي ج) بهداشت عمومي ج) بهداشت جنسي د) بهداشت رواني. براي رعايتِ اختصار اين نوشتار، براي عنوان «بهداشت رواني» چند منبع معرفي مي نمائيم[14] و به اشاره اي گذرا به «بهداشت جنسي» بسنده مي كنيم:

بهداشت جنسي: در مسايل بهداشت جنسي مسائلي مطرح شده كه علم روز نيز آن را تاكيد كرده است.

ـ ممنوعيت آميزش با زنان در حالت عادت ماهيانه: قرآن مي فرمايد: «و از تو دربارة حيض سوال مي كنند، بگو چيز زيان باري است و لذا در حالت قاعدگي از زنان كناره گيري نمائيد و با آنها نزديكي ننمائيد تا پاك شوند.»[15]

ـ ممنوعيت زنا: كه قرآن از آن به «فاحشه» ياد كرده است.[16]

ـ ممنوعيت هم جنس بازي (لواط)[17]

ـ ممنوعيت استمنا (خود ارضائي) كه حرام است.[18]

بهداشت غذايي:

ـ دعوت به غذاهاي پاك و پاكيزه (طيب): «اي مردم از آنچه در زمين است، حلال و پاكيزه را تناول كنيد.»[19]

ـ ممنوعيت غذاهاي غير بهداشتي (خبيث): «و (آن رسول) بر آنان، هر غذاي پاكيزه و مطبوع را حلال و هر چيز پليد و منفور را حرام مي گرداند.»[20]

ـ ممنوعيت گوشت مردار و خوك: «همانا او گوشت مردار و خوك و... را بر شما حرام كرد و... »[21]

ـ ممنوعيت نوشيدن خون و شراب:[22] دكتر محمد علي رضائي، در مورد ممنوعيت گوشت مردار و خوك و خون و شراب، بحث هاي علمي و پزشكي مفيدي نموده اند و نظرات پزشكان متعددي را جمع آوري كرده است.[23]

ـ سفارش در مورد سبزيجات: نقل مي كنند كه حضرت علي ـ عليه السّلام ـ بر سفره اي نمي نشستند الا اينكه بر آن سبزي باشد[24] و براي ميوه ها و سبزيجات خواص زيادي ذكر فرمودند كه براي اختصار به معرفي منبع آن، بسنده مي شود.[25]

توصيه هاي بهداشتي در مورد غذا خوردن: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: كسي كه دوست دارد، خير خانه اش، زياد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگيرد... [26]. همچنين، حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در توصيه اي به امام حسن ـ عليه السّلام ـ به خصلت هايي اشاره نمودند كه انسان را از طب بي نياز مي كند. بر سفره منشين الا وقتي كه اشتها داري و خوب غذا را بجو... »[27]

بهداشت فردي: در دين ما مسائلي مطرح شده كه يكي از آثار آن بهداشت و نظافت است و حكمت هايي نيز دارد كه خداوند جهان به آن عالم است.

وضو: با واجب شدن وضو براي هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار بايد دست و صورت خود را بشويد.

غسل: در اسلام غسل هاي واجب و غسل هاي بسيار زياد مستحبي وجود دارد (مثل غسل جمعه) كه يكي از اسرار بي شمار اين غسل ها، بهداشت و نظافت مي تواند باشد. البته حكمت هايي نيز دارد كه ما انسان ها بخاطر محدوديت درك به كنه آن نمي رسيم.

ـ پاكيزگي لباس: كه يكي از شرط هاي لباس نماز گزار است و هر مسلمان براي 5 نماز واجب خود بايد لباس تميز و پاكيزه بپوشد در غير نماز هم مسلمان بايد لباس پاكيزه بپوشد. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: هر كس لباس مي گيرد (و مي پوشد) بايد آنرا پاكيزه كند.»[28]

ـ بهداشت دهان و دندان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: مسواك زدن، پاك كنندة دهان است و مورد رضاي خداوند.[29] همچنين فرمودند: با خلال كردن، غذا (در لاي دندانها) نمي ماند و بو نمي دهد و لذا حضرت ـ عليه السّلام ـ به خلال كردن و نوع چوب آن سفارش مي فرمودند.[30]

ـ كوتاه كردن شارب (سبيل، موي روي لب): امام علي ـ عليه السّلام ـ: گرفتن شارب را نوعي نظافت مي دانند.[31]

ـ حمام: مولا علي ـ عليه السّلام ـ در تعريف و تمجيد از اين مكان فرمودند: «چه جاي خوبي است حمام كه به ياد آتش جهنم مي اندازد و چرك را مي برد.»[32]

ـ حجامت: آن حضرت ـ عليه السّلام ـ اين كار را موجب سلامتي بدن و استحكام عقل، مي دانند.[33] و دستورات و مطالب ديگري كه به اين تعداد بسنده مي شود.

بهداشت عمومي: براي نمونه مي توان دو مورد زير را مورد توجه قرار دهيم.

ـ جمع آوري زباله: مولا علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذاريد زيرا محل رشد شيطان (ميكروب) است.[34]

ـ بهداشت خانه: امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «جارو كشيدن خانه، فقر را مي برد.»[35] و امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: خانه هايتان را از تار عنكبوت پاك كنيد و الا باعث فقر مي شود.[36] و نيز فرمودند: خاكروبه را پشت در قرار ندهيد زيرا محل شيطان (ميكروب) است.[37]

منابعي براي مطالعة ‌بيشتر:

دكتر شهيد پاك نژاد، سيد رضا، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، يزد، بنياد فرهنگي شهيد پاك نژاد، 1360، كه عناوين آن به شرح زير است: اسلام و ميكروب شناسي، زيست شناسي و جنين شناسي، ج 1 ـ اسلام و بهداشت شهر و اجتماع، ج 2 ـ بهداشت تغذيه در اسلام (فلسفه روزه) ج 3 و 4 ـ خوردني هائي كه نامشان در قرآن و روايات آمده (عسل)، ج 5 ـ (شير)، ج 6 ـ (خرما و انگور)، ج 7 ـ (گوشت)، ج 8 ـ (ميوه و سبزي)، ج 9 و 10 ـ بهداشت بدن، ج 12 و 13 و 15 و 19 ـ ورزش، ج 14 ـ بهداشت خواب و خوابيدن، ج 17 ـ بهداشت لباس، ج 18 ـ

دكتر رضائي، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن (علوم زيستي و پزشكي)، ج 2.

دشتي محمد، مجموعة‌ الگوهاي رفتاري امام علي ـ عليه السّلام ـ، بهداشت و درمان.

دكتر صبور احمد، آئين بهزيستي در اسلام، 3 جلد.

پيامبر اسلام (ص)فرمودند:

«لا خير في الحياة الا مع الصحة»

«خيري در زندگي نيست مگر با صحت (و سلامتي)»[38][1] . الري شهري محمد، ميزان الحكمه، دار الحديث، الطبعة‌ الاولي، ج 4، ح 20327.

[2] . همان، ح 20330.

[3] . همان، ح 20314.

[4] . حضرت علي ـ عليه السّلام ـ؛ نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتي، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1379، خطبة 26/1، ص 72.

[5] . رضائي، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن (علوم زيست شناسي و پزشكي)؛ رشت؛ انتشارات كتاب مبين، چاپ دوم، 1381، ج 2، ص 298، به نقل از تاريخ علم، ص 117.

[6] . همان، ص 297.

[7] . قرون وسطي، دوره اي طولاني از تاريخ غرب را در بر مي گيرد كه از سدة‌ چهارم ميلادي تا چهاردهم را شامل مي شود. برخي اين دوره را دوران «تاريكي فكر و انديشه» ناميده اند. (Dark Ages). براي مطالعة ر. ك: رهنمائي احمد؛ غرب شناسي، انتشارات موسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني (رحمة‌ الله عليه).

[8] . پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، ص 298، به نقل از: رحلة ابن بطوطه، چاپ پاريس، ج 1، ص 71.

[9] . وات، مونتگمري، تاثير اسلام بر اروپاي قرون وسطي، ترجمه و توضيح: حسين عبدالمحمدي، قم، انتشارات موسسة آموزش و پژوهشي امام خميني (رحمة‌ الله عليه)، چاپ اول، 1378، 117. براي مطالعة بيشتر ر. ك به: همين، صص 76-71 و صص 118-114.

[10] . اشاره به حديث پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ: اطلبوا العلم ولو بالصين. فان طلب العلم فريضة علي كل مسلم ، ميزان الحكمة، ج 3، ص 2069.

[11] . «آيا به شتر نمي نگرند كه چگونه آفريده شده است.» سورة غاشيه، آية 17.

[12] . «پس انسان به غذاي خويش بنگرد (و تفكر كند.)» سورة‌ عبس، آية 24.

[13] . «به درستي كه ما انسان را از آب نطفه مختلط آفريديم... »، سورة‌ انسان، آية 2.

[14] . ر. ك: پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 404-395 ـ بهداشت روان در اسلام، مهدي صانعي، مجموعه مقالات اولين همايش بين المللي نقس دين در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نويد.

[15] . سورة بقره، آية 222.

[16] . سورة‌ اسراء، آية 32 و نيز سورة‌ ممتحنه، آية 12، سورة‌ نور، آية 3 و 2.

[17] . ر. ك: سورة شعرا، آية 165، سورة‌ اعراف، آية 80، سورة عنكبوت، آية 28.

[18] . دكتر رضائي در مورد حكمت ها و اسرار علمي و پزشكي اين چهار مورد توضيحات مفصلي دارند، ر. ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 - 384، صص 389- 391، صص 394 - 392.

[19] . سورة بقره، آية 168، و نيز: سورة‌ مائده، آية 88، سورة انفال، آية 69، سورة‌ نحل، آية 114.

[20] . سورة‌ اعراف، آية 175.

[21] . سورة‌ انعام، آية 145 و نيز: سورة نحل، آية 115، سورة‌ بقره، آية 173، سورة‌ مائده، آية 3.

[22] . همان و سورة‌ بقره، آية 219.

[23] . ر.ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 319 - 315، صص 325 - 320، صص 330 - 327، صص 341 - 336.

[24] . الحر العاملي، تفصيل وسائل الشيعه، تحقيق و نشر، موسسة‌آل البيت لاحياء التراث، الطبعة الثانيه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946.

[25] . دشتي محمد، مجموعه الگوهاي رفتاري امام علي ـ عليه السّلام ـ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقيقات نيروي مقاومت بسيج، چاپ اول، 1380، فصل 8.

[26] . الشيخ صدوق، الخصال يا التحقيق، علي اكبر الغفاري، جماعة‌ المدرسين الحوزه العلميه، ص 13.

[27] . وسائل الشيعه، ج 24، ص 245، ح 30451.

[28] . ميزان الحكمه، ج 4، ح 20332.

[29] . الشيخ الكليني، فروع الكافي، التحقيق، علي اكبر الغفاري، دارالكتب الاسلاميه، آخوندي، الطبعة الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواك، ح 4.

[30] . وسائل الشيعه، ج 24، ص 425.

[31] . الحراني ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ، التحقيق علي اكبر الغفاري، موسسة النشر الاسلامي لجماعة المدرسين، الطبعة الثانية، 1404 ق، ص 100.

[32] . وسائل الشيعه. ج 2، ص 29، ح 1383.

[33] . مجلسي محمد باقر، حلية المتقين، باب 9، فصل 12.

[34] .. واژة شيطان، به هر دو موجود پليد گفته مي شود. فروع الكافي، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18.

[35] . ميزان الحكمه، ج 4، ح 20321.

[36] . همان، ج 4، ح 20326.

[37] . همان، ج 4، ح 20323.

[38] . طب النبي و طب الصادق ـ عليهم السلام ـ ، روش تندرستي در اسلام، نوشتة ابوالعباس مستغفري، ترجمة يعقوب مراغي، چاپ سوم، 1381، انتشارات مومنين، ص 15.

http://www.andisheqom.com/Files/faq.php?level=4&id=1404&urlId=1065

قرآن و بهداشت روان

قرآن و بهداشت روان

 

 

قرآن به عنوان کتاب راهنما و دستورالعمل زندگی بشر راهکارهایی را برای تأمین بهداشت روانی ارائه داده است که در این مقاله به بعضی از راهکارهای شناختی و رفتاری اشاره می‌شود.

راهکارهای شناختی: آموزه‌های اسلام با تغییر و اصلاح شناخت و تفکر نسبت به جهان و تبدیل جهان بینی بشر به جهان بینی الهی، بر نگرش انسان به مسائل زندگی و رفتار، عواطف و احساسات شخص تأثیر گذاشت که ایمان و توکل به خدا، رضا، مثبت اندیشی، امیدواری به زندگی، الگو قرار دادن پیامبر(ص) و اولیای الهی، اعتقاد به معاد از نتایج آن می‌باشد.

راهکارهای رفتاری: اصلاح و هدایت تفکر به سمت جهان بینی الهی باعث اصلاح رفتار شخص می‌گردد که این رفتارهای صحیح در خانواده، روابط بین فردی، روابط اقتصادی می‌تواند بهداشت روانی افراد را تأمین نماید.

کلید واژه‌ها: قرآن، بهداشت، روان، روان شناسی.

مفهوم شناسی

بهداشت روانی را چنین تعریف کرده‌اند: «استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیت‌های دشوار انعطاف پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود توانایی داشتن» (گنجی، بهداشت روانی، ص 10).

سازمان جهانی بهداشت، نیز ‌آن را چنین تعریف می‌کند: «توانایی کامل برای ایفای نقش‌های اجتماعی، روانی و جسمی» (همان).

بهداشت روانی در تعریف دیگر عبارت است از «مجموعه عواملی که در پیشگیری یا جلوگیری از پیشرفت روند وخامت اختلالات شناختی، عاطفی، و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند(شاملو، بهداشت روانی، ص 18). بهداشت روانی در گستره وسیع‌تر عبارت است از آگاهی به عوامل معنوی و مادی و انگیزه‌هایی که سلامت فکر و وضع مثبت و اعتدال رفتار و کردار را سبب می‌شود، که بدان وسیله ساز و کار با ارزشی در مورد تحرک و پیشرفت معنوی و مادی انسان در همه زمینه‌ها فراهم آید» (صانعی، بهداشت روان در اسلام، ص 22).

هدف بهداشت روانی

برخورداری از روان سالم و معتدل برای موفقیت در زندگی و رسیدن به آسایش و سعادت از اهداف بهداشت روانی است.

«هدف از بهداشت روانی آن است که شرایطی فراهم آید تا عوامل مخربی که روان بشر را می‌آزارد و راحتی درونی را از او سلب می‌کند از بین ببرد به گونه‌ای که آسایش و رفاه او تأمین شود و تشویش خاطر نداشته باشد» (همان).

مبانی:

قرآن کتابی است که از سوی خدا برای هدایت انسانها فرستاده شده است؛ کتابی که مایه هدایت عالمیان، (آل عمران/ 96) بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است. (نحل / 89)

از حضرت علی(ع) حکایت شده است: برای دردهایتان، از قرآن سلامت بخواهید و با قرآن بر سختیها یاری جویید (سید رضی، نهج البلاغه، خ/ 176).

این کتاب مقدس درباره بهداشت روان و راههای تأمین آن آموزه‌های بسیاری دارد، البته استفاده از آموزه‌های آن در عین ضرورت محدودیتهایی در طرح دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم.

1. قرآن کریم کتاب هدایت است و در آن مجموعه‌ای از دستورات، پندها، موعظه‌ها و قصص مطرح شده است که هر کدام به جنبه‌ای از زندگی انسان‌ نظر دارد و از آن آموزه‌ها می‌توان قواعد و دستورالعمل‌هایی که بهداشت روانی را تأمین می‌کند، استفاده کرد؛ وگرنه قرآن کتاب بهداشت روانی نیست و در آن مباحث بهداشت روانی و سر فصلهای آن که در دهه‌های اخیر ابداع شده‌اند و در حال تکامل می‌باشند، به صورت منظم مطرح نشده است، لذا تحقیق در این موضوع و ارتباط مطالب بهداشت روانی با توصیه‌های اسلام به سه صورت می‌تواند صورت گیرد:

الف. بعضی از موضوعات مشترک در بهداشت روانی و تعالیم اسلامی آمده است، گرچه نامگذاری و سر فصلی مشخص در روایات و آیات قرآن برای آنها ذکر نشده است، مثلاً اصل مثبت اندیشی در مباحث بهداشت روانی مطرح گردیده و همین مطالب در آیات، روایات و دعاها مورد تأکید قرار گرفته است. برای مثال در قرآن روح امید با توکل بر خدا و نفی ناامیدی «وَلاَ تَيْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ» یوسف / 87) در انسان دمیده می‌شود. از امیرمؤمنان(ع) حکایت شده است: «چشمت را بر خار و خاشاک زندگی ببند تا همیشه راضی باشی» («اغض علی القذی و الالم ترض عنه ابدا» / سید رضی نهج البلاغه، حکمت/ 212). امام موسی بن جعفر(ع) هم در دعای جوشن صغیر به این مطالب اشاره می‌نماید.

ب. استفاده و استنتاج یک قاعده کلی از مباحث بهداشت روانی و تطبیق آن قاعده بر احکام و دستوراتی که با این قاعده تطابق دارد. مثلاً احساس امنیت را از اصل بهداشت روانی استفاده می‌کنیم و می‌توانیم این قاعده را بر سلام کردن تطبیق دهیم؛ بدین گونه که سلام دادن اطمینان و امنیت به طرف مقابل است و اینکه از طرف ما خطری متوجه طرف مقابل نیست. بسیاری از شناختها و رفتارهای اسلامی نیز که باعث احساس ایمنی در فرد می‌گردد، از همین گروه است. هم چنین نیاز به «عزت نفس» را از بهداشت روانی می‌توان استفاده کرد و آن را بر احترام گذاشتن به افراد که در آیات سوره حجرات و مجادله و ... و روایات آمده است‌ تطبیق داد. بدین گونه که احترام به افراد باعث عزت نفس آنان می‌گردد و از این جهت بهداشت روانی آنان تأمین می‌گردد.

ج. دستورات و توصیه‌هایی که در تعالیم اسلامی آمده است و بر بهداشت روانی افراد تأثیر بسزایی دارد. در حالی که در مباحث بهداشت روانی مصطلح اثری از آن نیست، مانند: تأثیر زیاده خواهی بر اختلالات روانی و تأثیر بی‌رغبتی به دنیا در تأمین بهداشت روانی.

2. مباحث مطرح در بهداشت روانی حاصل افکار و تجربه بشر است و در آن تغییر و تکامل وجود دارد، ولی تعالیم قرآن چون از طرف خداوند است، تغییر و تحول ندارد. لذا نمی‌توان آیات و روایات را بر افکار بشر تطبیق داد، چه بسا تعالیم اسلام در پی تبیین مطالب عمیق تری می‌باشد که افکار بشر به آنها دسترسی ندارد ... و اگر این تطبیق به تحمیل نظر منتهی شود، تفسیر به رأی خواهد شد که ممنوع است. از این رو علوم بشری را برای فهم بهتر آیات می‌توان استخدام کرد یا حقایق قرآنی را به عنوان موضوعات و نظریه‌های جدید علمی به دانشمندان عرضه کرد تا شواهد تجربی آن را پژوهش کنند.

آنچه در دو دهه آخر قرن بیستم برای روان شناسان و توده مردم محسوس بود کمبود یا نبود توجه مدلها و مکتبها در بعد معنوی انسان است» (خلیلی، مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان، 2/187). از این جا لزوم توجه به آموزه‌های دینی به خصوص قرآن کریم برای تأمین بهداشت روانی مشخص می‌گردد.

در اینجا لازم است به این سؤال پاسخ داد که با توجه به این نقص مکاتب روان شناسی، چگونه می‌توان از این علوم برای پی بردن به آموزه‌های قرآن کریم استفاده کرد.

در جواب می‌گوییم هدف ما این است که از روشها و پیشرفتهای حاصله و راه حلهای ارائه شده توسط روان شناسان برای برطرف نمودن اختلالهای روانی استفاده و اختلال‌های روانی را با راهکارها و آموزه‌های دینی برطرف می‌کنیم. مثلاً نظریه‌ای که مبتنی بر راه حل شناختی و رفتاری است را از روان شناسی استفاده می‌کنیم، ولی در تغییر شناخت فرد و اصلاح رفتار به سراغ آموزه‌های اسلام می‌رویم و از این طریق راهکارهای جدیدی را که برگرفته از تعالیم اسلام است، ارائه می‌دهیم.

راهکارهای قرآن برای تأمین بهداشت روانی

در برخی آیات قرآن به دو مسئله رویکرد شناختی و رفتاری و تأثیر آنها بر سلامت و بهداشت روان اشاره شده است که از جمله آنها مسئله «ایمان به خدا» است.

«مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ؛ كسانى (از آنان) كه به خدا و روز بازپسين ايمان آوردند، و [كار] شايسته انجام دادند، پس هيچ ترسى بر آنان نيست، و نه آنان اندوهگين مى‏شوند.» (مائده / 69).

«وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ؛ و (ما) فرستادگانِ [خود] را، جز مژده‏آور و هشدار دهنده نمى‏فرستيم؛ و كسانى كه ايمان آورند و اصلاح نمايند، پس هيچ ترسى بر آنان نيست و نه آنان اندوهگين مى‏شوند.» (انعام / 48).

در این آیات یکی از راهکارهای شناختی که باعث امنیت روانی انسان می‌شود ایمان به خدا معرفی شده است و از راهکار رفتاری به «عمل صالح» یا «اصلح» تعبیر شده است.

ساز و کار اعتقاد به خداوند در تأمین بهداشت روانی

ایمان به خداوند، یعنی: اعتقاد به اینکه خداوند یگانه این جهان را آفریده و همه امور به دست اوست، او مالک، قادر، حکیم، عالم، خالق، تدبیر کننده، رازق و مالک حقیقی جهان است و مالکیت دیگران اعتباری است «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ» (آل‌عمران/‌26) بر همه چیز قدرت دارد « وَكَانَ اللَّهُ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ  قَدِيراً». (فتح / 21) از همه کارهای بندگان باخبر است و اعمالی که نسبت به بندگان انجام می‌دهد از روی حکمت، و دلیل است «وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ  الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ» (انعام‌/‌18) تنها او روزی دهنده موجودات می‌باشد «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ» (ذاریات / 58)، به علاوه خیر و سعادت بندگان را می‌خواهد، هر چند در ظاهر حادثه‌ای برای بندگان ناگوار باشد، در واقع به نفع آنان می‌باشد «وَعَسَى‏ أَن تَكْرَهُوا شَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ» (بقره / 216) خداوند است که مهمات زندگی انسان را کفایت و او را از شر دشمنان حفظ می‌کند «وَاللّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدَائِكُمْ وَكَفَى‏  بِاللّهِ وَلِيّاً وَكَفَى‏ بِاللّهِ نَصِيراً» (نساء / 45).

برای انسانی که ایمان دارد، زندگی معنادار و مشکلات دارای مفهوم می‌گردد و می‌داند که اینها مقتضای زندگی دنیوی است و از سوی خدا برای سازندگی و تقویت روحی انسان می‌باشد. این طرز برداشت، باعث رضایت از زندگی و سلامت روانی می‌گردد، مثلاً اگر شخص ضربه‌ای به طرف دیگر وارد کند، آن شخص ناراحت می‌شود و عکس العمل نشان می‌دهد، ولی رزمی‌کاران هنگام تمرین چندین برابر این ضربه را به هم وارد می‌کنند و نه تنها ناراحت نمی‌شوند، بلکه از اینکه بدنشان قوی شده است، احساس رضایت هم می‌کنند، در حالی که هر دو ضربه است. این به چگونگی برداشت و شناخت از آن ضربه بستگی دارد. همین مسئله در رابطه با مقتضیات زندگی هم جاری می‌شود. کسی که اعتقاد داشته باشد اگر امر مکروهی در زندگی برای او پیش آمد به نفع اوست «وَعَسَى‏ أَن تَكْرَهُوا شَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ» (بقره / 216)، اعتقاد دارد که لازمه زندگی دنیا امتحان شدن توسط خداوند متعال است و این امتحان ممکن است به ترس، گرسنگی، کاهش در مالها و جان‌ها و میوه‌ها باشد «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ» (بقره / 155) در مقابل این مشکلات همانند شخصی است که هنگام تمرینات رزمی، ضربه‌ها و مشکلات جسمی را به خاطر قوی شدن بدن تحمل می‌کند. شخص موحد هم می‌داند مشکلات برای ورزیده شدن و تقویت روحی او می‌باشد و به نفع اوست، گرچه در ظاهر دشواری و سختی دارد، لذا خداوند می‌فرماید: «در هنگام مصیبت و گرفتاری بگویید و باور داشته باشید که ما از خدا هستیم و به سوی او باز می‌گردیم»‌ «الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ» (بقره / 156). در بعد شناختی معنای «انّا لِله» این است که او اختیاردار ماست و ما از کار او راضی هستیم. تمام جهان کلاس درس و میدان آزمایش است که باید در آن رشد کنیم. دنیا محل شکوفایی استعدادهای درونی انسان است و سختیهای آن نشانه بی‌مهری خداوند نیست، بلکه برای آن است که در مسیر کمال سریع‌تر حرکت کنیم، بنابراین در تلخیها نیز شیرینیهاست، زیرا شکوفا شدن استعدادها و کامیابی‌ و پاداشهای الهی را دنبال دارد‌ (قرائتی، تفسیر نور، ج 1، ص 314).

به همین جهت امام حسین(ع) در اوج سختی‌ و دشواریها در آخرین لحظات فرمود: «هوّن علیّ انه بعین الله» مجلسی، (بحارالانوار،  ‌45،   46). آنچه مصیبت را بر من آسان کرد، آن است که خداوند آن را می‌بیند. حضرت زینت کبری(س) نیز در مجلس ابن زیاد بعد از تحمل سختیهای فراوان که هر کدام از آنها می‌تواند انسان را دچار اختلالات روانی شدید نماید، فرمود. غیر از زیبایی چیزی ندیدم. (همان، 45/115)

تاثیر ایمان به خداوند در ایجاد احساس امنیت

یکی از نیازهای اساسی بشر نیاز به احساس امنیت است که عبارت است از احساس آزادی نسبی از خطر، این احساس وضع خوشایندی را ایجاد می‌کند و فرد آرامش روحی و جسمی می‌یابد (شاملو، همان، ص‌91). شاید بتوان گفت احساس امنیت زیربنای بهداشت روانی است، لذا اکثر مباحث به ایجاد این احساس امنیت بازگشت می‌کند.

احساس امنیت واقعی حاصل نمی‌شود مگر در سایه توحید «به دلیل این که میل به احساس ایمنی از جانب افراد به دلیل ترس است. ترسی که از یک محرک موجود یا احتمالی در محیط بیرون ارگانیزم ایجاد می‌شود» (همان)؛ ترس از آینده موهوم، ترس از مرض، ترس از فقر، ترس از سیل و زلزله، ترس از دشمن و یا ترس‌های احتمالی دیگر، ولی شخص موحّد و مؤمن می‌داند که تمام حوادث جهان معنی‌دار و به صلاح او هستند. او احساس می‌کند پشتیبانی دارد که در همه مسائل او را کفایت می‌کند؛ یاوری که از آینده به خوبی خبر دارد، مصالح و مفاسد شخص را می‌داند و با او مهربان است. «آگاه باشید (دوستان) اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند» (یونس/62). به دلیل اینکه ترس معمولاً از احتمال نبود نعمتهایی که انسان در اختیار دارد و یا خطراتی که ممکن است در آینده او را تهدید کند، ناشی می‌شود، همان گونه که غم و اندوه معمولاً نسبت به گذشته و نبود امکاناتی است که در اختیار داشته است.

دوستان خدا از هرگونه وابستگی و اسارت جهان ماده آزادند و «زهد» به معنی حقیقی‌اش بر وجود آنها حکومت می‌کند، نه با از دست دادن امکانات مادی جزع و فزع می‌کنند و نه ترس از آینده در این گونه مسائل افکارشان را به خود مشغول می‌دارد» (مکارم، تفسیر نمونه، 8 ، /334) و یقین دارند که تمام حوادث طبق حساب و کتاب است (طاهربن عاشور، التحریر و التنویر، 11/ ‌284).

آثار و ثمرات ایمان به خداوند

بعد از اثبات اصل تأثیر ایمان در بهداشت روانی، درمی‌یابیم که این ایمان ثمراتی دارد. ما به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم.

1. توکل: توکل یعنی اینکه بر غیر خود اعتماد کنی و دیگری را نایب از سوی خودت قرار دهی(راغب، معجم مفردات الفاظ قرآن، ص 561). منظور از توکل این است که انسان در چارچوب علل مادی و محدوده توانایی خود محاصره نگردد و چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد، این توجه مخصوص، آرامش، اطمینان و نیروی فوق العاده روحی و معنوی به انسان می‌بخشد که در رویارویی با مشکلات اثر عظیمی خواهد داشت (مکارم، همان، 7 / 88).

پیامبر(ص) از جبرئیل پرسید: توکل بر خداوند چیست؟ جواب داد: فهمیدن این که مخلوقات نمی‌توانند به انسان ضرری بزنند یا نفعی برسانند، نه می‌توانند به انسان چیزی بدهند و نه می‌توانند خیری را از انسان منع نمایند، لذا انسان از خلق و مردم مأیوس می‌گردد و اگر بنده چنین شد برای غیرخدا کار نمی‌کند و به کسی غیر از خداوند امید ندارد و از غیر خداوند نمی‌ترسد و در احدی غیر از خداوند طمع نمی‌کند، و این است معنای توکل (قمی، سفینة البحار، مادة وکل).

با مراجعه به آیات قرآن می‌توان به تأثیر توکل پی برد. از جمله آنها این آیه است «هرکس تقوای الهی پیشه کند خداوند برای او راه نجاتی فراهم می‌کند، و به او از جایی که گمان ندارد، روزی می‌دهد و هرکس بر خداوند توکل کند، خداوند امرش را کفایت می‌کند. خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند، و خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است» (طلاق/2و3).

قبل از این آیه، بحث درباره طلاق است، لذا این آیات در سیاق واحدی قرار دارند و می‌دانیم شخص هنگام طلاق دچار فشار روانی، عدم امنیت و مشکلات فراوان می‌شود و برخورد ناصحیح با این موضوع او را دچار فشار روانی می‌نماید و خداوند بعد از اینکه دستوراتی در مورد طلاق می‌دهد، به عنوان یک قاعده کلی، هنگام روبه‌رو شدن با مشکلات می‌فرماید: «هرکس تقوا پیشه کند خداوند راه نجات را برای او فراهم می‌کند» (همان). شخص متقی می‌داند که هنگام گرفتار شدن در مشکلات به جای افکار منفی، اضطراب و ترس و دلهره و پیمودن راههای انحرافی، باید وظیفه و تکلیف خود را انجام بدهد و اعتقاد دارد که اگر وظیفه‌اش را انجام دهد، خداوند او را رها نمی‌کند، بلکه برای او راه نجات فراهم می‌کند، و روزی وی را از جایی که به گمانش نمی‌رسد، می‌رساند. شخص متوکل اعتقاد دارد که روزی‌اش تضمین شده است. آری! اگر شخص به این اعتقاد رسید، ترس، اضطراب و دلهره کم می‌شود و از این لحاظ احساس آرامش و امنیت می‌کند. توکل از راه کنترل تفسیری و کنترل نیابتی می‌تواند بهداشت روانی افراد را تأمین نماید (غباری نباب، اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان، ص 233).

شخص متوکل اگر هم شکست بخورد، چون معتقد است خداوند قادر به فراهم ساختن اسباب موفقیت انسانهاست و مصالح آنها را بهتر از خودشان می‌داند، می‌پذیرد که شکست ظاهری به صلاح و نفع او بوده است، لذا از لحاظ روانی ضربه نخواهد خورد (ام رابین دیماتئو، روانشناسی سلامت،2/757).

2. رضا و تسلیم: مؤمن باور دارد که آنچه خداوند برای او مقرر کرده، حکیمانه و این سرنوشت برای او بهتر است و از آنچه در زندگی برای او پیش آمده، رضایت دارد و آن را مکروه نمی‌شمارد. رضا و تسلیم باعث کاهش غم و نگرانی، افزایش آسایش در زندگی و آسان شدن مشکلات می‌شود و هم چنین باعث می‌شود انسان نسبت به زندگی خوش بین باشد و دید مثبت بیابد. خداوند متعال از پیامبر(ص) خواهد در جواب منافقان بگوید: «هیچ حادثه‌ای برای ما رخ نمی‌دهد مگر آنچه خداوند برای ما نوشته است» « قُل لَن يُصِيبَنَا إِلَّا مَاكَتَبَ اللّهُ لَنَا» (توبه / 51). ودر آیه بعد می‌فرماید: «بگو آیا درباره ما یکی از دو نیکی را انتظار دارید یا بر شما پیروزی می‌شویم و یا شربت شهادت می‌نوشیم» «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ  بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ» (توبه/52).

افراد با ایمان و خداپرست که به علم، حکمت و رحمت خدا ایمان دارند، مقدرات عالم را مطابق نظام احسن و مصلحت بندگان می‌دانند انسان مؤمن تمام مقدرات عالم را زیبا می‌بیند و مفهوم شکست و ناکامی در او راه ندارد.

3. امیدواری به رحمت خداوند: شخص مؤمن تمام اسباب عالم را به دست خداوند می‌داند، از این رو هیچ گاه خود را در بن بست کامل نمی‌بیند، بلکه همیشه به خداوند امیدوار است و اعتقاد دارد که خداوند به او کمک می‌کند، خداوند متعال می‌فرماید: از رحمت خدا مأیوس نشوید که از رحمت خدا جز قوم کافر مأیوس نمی‌شوند» «وَلاَ تَيْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ» (یوسف / 87).

براساس مضمون این آیه هنگامی که حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش دستور حرکت به سوی مصر داد، به آنان گفت از برادرش و بنیامین خبر بگیرند و چون فرزندان تقریباً اطمینان داشتند یوسفی در کار نیست، از توصیه و تأکید پدر تعجب کردند. یعقوب به آنها گوشزد کرد از رحمت الهی ناامید نشوند، چون قدرت او مافوق همه مشکلات و سختیهاست (طباطبائی، تفسیر المیزان، 11/ 257).

4. یاد خدا: یکی از اموری که در گرفتاری‌ها و مشکلات به انسان آرامش می‌بخشد و او را از تنهایی نجات می‌دهد یاد خداست. خداوند متعال می‌فرماید: «بدانید که یاد خدا آرامش بخش دل‌ها است» (رعد / 28) و «یاد خدا برای انسان، که همواره اسیر حوادث است و در جستجوی رکن وثیقی است که سعادت او را ضمانت کند و گاه در امور خود متحیر است، نمی‌داند به کجا می‌رود و به کجایش می‌برند و برای چه آمده، مایه انبساط و آرامش است» (طباطبایی، همان، ص 392).

5. دعا و درخواست از خدا: انسان با رشد و تسلط بیشتر بر حوادث طبیعی و با وجود برخورداری از امکانات مادی در وجود خویش احساس ضعف می‌کند و نیاز دارد در سختی و مشکلات زندگی به قدرتی ماورای طبیعت پناه ببرد(دوست محمدی، اولین همایش نقش دین در بهداشت روان، ص 147). این ضعف باعث احساس محرومیت می‌شود که بهداشت روانی می‌تواند فرد را تحت تأثیر قرار دهد. «اگر شخص احساس بیچارگی و تنهایی کرد یا به دیگران اتکا نمود، یا خود را بدون پشتوانه قدرتمند دید، در این حالت زمینه بروز اضطراب در فرد ایجاد می‌شود» (شاملو، همان، ص 232).

ادیان الهی بویژه اسلام به این نیاز بشر پاسخ گفته و راه حل مناسبی را پیشنهاد کرده و انسان را به دعا و انس با خدا تشویق نموده است. خداوند متعال انسان را دعوت می‌کند که به سراغش برود. هنگامی که بندگان من از تو درباره من می‌پرسند، بگو من نزدیکم! دعای دعا کننده را هنگامی که مرا می‌خواند پاسخ می‌گویم. پس باید دعای مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند و به مقصد برسند» «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا  دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِيْ وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» (بقره / 186). در این هنگام احساس تنهایی فرد را آزار نمی‌دهد و می‌داند که تکیه گاه محکمی دارد که به او کمک می‌کند ... «نیایش در عین حال که آرامش را پدید آورده است، در فعالیت‌های مغزی انسان یک نوع شکفتگی و انبساط باطنی و گاهی روح قهرمانی و دلاوری را تحریک می‌کند، نیایش استعدادهای فرد را شکوفا می‌کند» (الکسیس کارل، نیایش، ص 62).

6. اعتقاد به قضا و قدر الهی: توجه به اراده خداوند و این واقعیت که برنامه های انسان صد در صد پیاده نخواهد شد، فرد را در صورت رویارو شدن با شکست از حالت اضطراب و افسردگی شدید و پرخاشگری و خودکشی تا حدی باز خواهد داشت، در صورتی که فرد به این واقعیت توجه نکند، دچار واکنشهای مرضی خواهد شد و می‌‌توان از طریق آگاهی دادن او به این اصل، مانع ادامه واکنشهای افراطی‌اش گردید (حسینی، اصول بهداشت روانی، ص89).

7. نبوت پیامبر الهی: یکی دیگر از نتایج ایمان به خداوند اعتقاد به نبوت پیامبران و الگو قرار دادن آنها در زندگی است؛ الگوهایی که هر یک در شرایط خاصی قرار داشتند و مشکلات و سختیهای فراوانی را متحمل شدند که هرکدام از آن مشکلات می‌توانست شخص را بیمار کند، ولی در سایه برخورد صحیح با مشکلات و استفاده از راهکارهای شناختی و رفتاری صحیح، با کمال آرامش، با مشکلات برخورد کردند؛ بدون اینکه گرفتار هیچ نوع ناهنجاری رفتاری یا اختلال روانی گردند. مانند حضرت ایوب که خداوند در قرآن سفارش می‌کند «بیاد بیاور بنده ما ایوب را هنگامی که پروردگارش را خواند، که شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است» «وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى‏ رَبَّهُ أَنِّي  مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ» (ص / 41). همین مطلب را در داستان حضرت یوسف(ع) نیز می‌بینیم.

8. اعتقاد به معاد: انسان غرایز و خواسته‌هایی دارد که رسیدن به همه آنها در دنیا مقدور نیست، مثلاً به دنبال آسایش مطلق، امنیت مطلق، آرامش مطلق است که دستیابی کامل به اینها در دنیا امکان ندارد. همین باعث محرومیت در انسان می‌گردد «هم چنین مواجهه با فقدان عزیزان مانند پدر، مادر، فرزند و دیگرانی که به نوعی با شخص ارتباط دارند، می‌تواند بهداشت روانی افراد را به خطر بیاندازد، همین طور یادآوری مرگ و ترس از مرگ نیز خود عاملی برای تنیدگی و فشار می‌باشد» (پارکس 1970، وایس 1983، رافائل1983).

اگر انسان برای مشکلات فوق راه حل مناسب نداشته باشد دچار سرخوردگی و ناکامی در زندگی می‌شود و احساس درماندگی می‌کند که این حالت گاه به خودکشی می‌انجامد، به همین جهت یکی از مشکلات کاهش معنویت آمار بالای خودکشی و بیماریهای روانی است.

یکی از اعتقاداتی که می‌تواند این مشکلات را حل کند اعتقاد به معاد است. شخص معتقد به معاد، عقیده دارد که زندگی به جهان ماده خلاصه نمی‌گردد، بلکه انسان پس از مرگ زندگی دیگری دارد که در آنجا به بسیاری از خواسته‌ها و آرزوهای مناسب خود می‌رسد. قرآن می‌فرماید: «زندگانی جاوید و سعادت ابدی در آخرت است» «وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ» (عنکبوت / 64). در آن‌جا آسایش، آرامش و امنیت مطلق وجود دارد و افراد احساس کمبود و محرومیت نمی‌کنند. خداوند می‌فرماید: در آن بهشت آنچه دل‌ها می‌خواهد و چشمها از آن لذت می‌برد موجود است «وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ» (زخرف / 71). بنابراین فرد مؤمن می‌داند که بعد از این زندگی دنیا زندگی بهتری برای او و عزیزانش که از دست داده است فراهم است و لذا دچار اختلالات روانی نمی‌گردد.

راهکارهای رفتاری آموزه‌های قرآنی در تأمین بهداشت روانی

در بحث قبل روشن شد که ایمان به خداوند می‌تواند با اصلاح شناخت و نگرش فرد به زندگی، بهداشت روانی فرد را تأمین نماید. اکنون می‌گوییم ایمان به خداوند بر رفتار و عملکرد انسان تأثیر دارد و زمینه اصلاح رفتار او برای رسیدن به کمال و سعادت را فراهم می‌آورد. اگر فرد رفتارش طبق فرامین الهی باشد نیازهای مادی و معنوی‌اش برآورده می‌گردد و بهداشت روانی تأمین می‌شود. در این بحث اشاره مختصری به بعضی از راهکارهای رفتاری اسلام در رابطه با خانواده و روابط اجتماعی و مسائل اقتصادی اسلام می‌نماییم.

1. راهکارهای رفتاری قرآن برای تأمین بهداشت روانی خانواده

یکی از دستورات قرآن برای تأمین بهداشت روانی ازدواج است، خداوند متعال می‌فرماید: «یکی از آیات و نشانه‌های خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسر آفرید تا وسیله سکون و آرامش شما باشد و میان شما دوستی و رحمت قرار داد» «خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَوَدَّةً وَرَحْمَةً» (روم / 21). خداوند برای گزینش همسر ملاکهایی را تعیین کرد که از جمله آنها همسانی شرعی و عرفی است که می‌تواند باعث توافق همسران و آرامش خانواده گردد.

هم چنین برای زن و مرد وظایفی را تعیین کرد که رعایت آنها بهداشت روانی را به ارمغان می‌آورد. مثل: روابط مناسب بین زن و شوهر، ارضای نیازهای جنسی یکدیگر، ارتباط درست کلامی، ارتباط غیر کلامی مناسب که عبارتند از: تواضع، وفای به عهد، راز داری، گذشت، حسن معاشرت، ابراز محبت، تشکر اعضای خانواده از همدیگر، خوش اخلاقی زن و شوهر، هدیه دادن به یکدیگر، توجه زن و مرد به خواست یکدیگر و .... .

هم چنین برای والدین در مقابل فرزندان وظایفی را مشخص کرده است، از قبیل انتخاب و گزینش همسر مناسب که مادر خوبی برای فرزندان باشد ـ توصیه‌های هنگام بارداری مادر ـ مراقبتهای دوران کودکی (شیر دادن، یادگیری، تعامل با فرزندان) توصیه‌ها در ارضای محبت به فرزندان، لزوم آشنایی با تواناییهای شناختی کودکان و برآوردن نیاز به امنیت کودک.

در مقابل برای فرزندان در مقابل والدین وظایفی را مشخص نموده است که عبارتند از: احترام گذاردن به والدین و احسان به آنها، نگاه محبت آمیز به والدین و غیره (ر.ک: صادقیان، قرآن و بهداشت روان، فصل سوم).

تعالیم و آموزه‌های دینی هم چنین به روابط خویشاوندی و صله رحم دستور داده و بدین وسیله نیز بهداشت روانی را تأمین کرده است.

از طرفی برای حل مشکلات خانوادگی راهکارهایی را ارائه داده است که عبارتند از: تعلیم و تعلم و استفاده از توصیه‌های اخلاقی، مشورت، پیشگیری و برطرف نمودن ناسازگاری زن یا مرد و اگر ادامه زندگی ممکن نباشد پیشنهاد طلاق و توصیه‌هایی به زن و مرد هنگام طلاق برای کاهش فشار روانی خود و فرزندان.

2. راهکارهای رفتاری قرآن برای تأمین بهداشت روانی در روابط اجتماعی

یکی از نیازهای اساسی انسان ارتباط با دیگران است، در قرآن آمده است: مؤمنان برادران یکدیگرند(حجرات/10). امام صادق(ع) می‌فرماید: تردیدی نیست که شما به دیگر انسانها نیازمندید و به راستی هر فرد تا زنده است نمی‌تواند از مردم بی‌نیاز باشد و ناچار مردم باید با همدیگر سازش داشته باشند (کلینی کافی، 1/462).

ما از اطرافیان خود انتظار داریم به مسائل زندگی ما توجه و ما را در هنگام بروز مشکلات و نگرانیها کمک کنند. ما دوست داریم دیگران در خوشیها و نگرانیهایمان شریک شوند و علاقه داریم ما را در رشد و کمال یاری کنند. ارتباطات میان فردی اساس هویت و کمال انسان است و مبنای اولیه پیوند با دیگران را تشکیل می‌دهد. ارتباطات مؤثر موجب شکوفایی افراد و بهبود کیفیت روابط می‌شود. این در حالی است که ارتباطات غیر مؤثر مانع شکوفایی انسان است و حتی روابط مطلوب را تخریب می‌کند. برای کسب هویت با دیگران، پیوند برقرار و پیوند خود را عمیق‌تر می‌کنیم و در ضمن مشکلات خود را رفع و امکانات مناسب را به وجود می‌آوریم (جولیانی، ورد، ارتباطات میان فردی، ص 3).

اسلام به روابط اجتماعی اهمیت بسیاری می‌دهد، زیرا روابط صحیح و عمل به دستورات اسلام در این بخش، در سلامتی و تکامل افراد و کل جامعه نقش حیاتی دارد و به همین جهت بخش قابل توجهی از مباحث فقه، به تنظیم و چگونگی روابط انسانها مربوط می‌شود.

روابط اجتماعی در کودکی: روابط اجتماعی در کودکی باعث تأمین نیاز «احساس وابستگی فرد به دیگران» و آشنا شدن با ارزشها، شکل گیری شخصیت و آموختن رفتار اجتماعی و رفتار بین فردی می‌گردد.

فرد در روابط با افراد هم سن، به دلیل برخورداری از آزادی بیشتر نسبت به روابط والدین و خانواده، راحت‌تر می‌تواند نیازهای خود را مطرح نماید و از راهنمایی آنها بهره‌مند گردد و در تعامل و ارتباط با افراد هم سن کمبود محبت از ناحیه والدین را جبران کند. کودک در ارتباط با افراد هم سن مجال پیدا می‌کند خشم و هیجان (غم و غصه) خود را ابراز کند و دریابد که دیگران هم چون او مشکلاتی دارند و تخلیه روانی شود (بی ریا و دیگران ، روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، ص 909).

روابط اجتماعی با همسایگان: یکی از انواع روابط اجتماعی، روابط با همسایگان است و از آنجا که انسان مراوده و ملاقات زیادی با آنها دارد، دین اسلام نسبت به حقوق همسایگان سفارش زیادی کرده است. « به پدر و مادرنیکی کنید، هم چنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین» «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَبِذِي الْقُرْبَى‏ وَالْيَتَامَى‏ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى‏ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ» (نساء / 36).

پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) دستورات زیادی را در مورد چگونگی رعایت حقوق همسایگی (صدوق، الفقیه، 2/623) بیان کرده‌اند. اگر مسلمانان به این دستورات عمل کنند، در حصول آرامش روانی آنها مؤثر می‌باشد و چنین فردی از سوی همسایگانش نیز احساس ایمنی می‌نماید.

روابط اجتماعی با دوستان (اخوت اسلامی): روابط اجتماعی در دین اسلام مورد تأکید قرار گرفته است به گونه‌ای که از نخستین اقدامات پیامبر(ص) در مدینه ایجاد برادری «اخوت» بین مسلمانان، انصار و مهاجرین بود، حضرت علی(ع) می‌فرماید: « مؤمن با دیگران انس می‌گیرد و دیگران نیز با او انس و الفت می‌گیرند و در کسی که انس نگیرد و دیگران با او مأنوس نشوند خیری نهفته نیست «المؤمن مالوف ولاخیر فیمن لا یالف ولا یولف» (کلینی، کافی، 2/ 102).

ارتباطات اجتماعی بر تمام جنبه‌های سلامتی اثر دارد، دوستان موجب شادمانی، و خلق‌های مثبت، سلامت روانی، کاهش فشار روانی، تخلیه روانی و برون ریزی عاطفی می‌شوند (ارگایل، روانشناسی شادی، ص 132). دیدار، سلام کردن، مصافحه کردن، احترام گذاشتن، گوش فرا دادن، قدردانی و تحسین، وفای به عهد، هدیه دادن، گشاده رو بودن، شوخی و مزاح و شاد کردن افراد از جمله رفتارهای مناسبی است که روابط با دوستان را بهتر می‌کند.

حسن خلق، تواضع، بردباری و شرح صدر، عفو و گذشت، مدارا کردن، توجه به ظرفیت روانی افراد، تعدیل توقّعات، خوش گمانی و تفسیر مناسب، تغافل، راز داری، انصاف، از جمله صفات مناسب اخلاقی است که به روان شدن روابط کمک می‌کند.

تکبر، حسد، تعصب، خشم و ستیزه جویی، روابط غیر کلامی نامناسبی است که به روابط اجتماعی آسیب می‌رساند.

غیبت، تهمت، سخن چینی، استهزاء و به کارگیری القاب نامناسب، دروغ، نجوا، بدگمانی، تجسّس و عیب جویی از جمله گفتارهای نامناسبی است که به روابط اجتماعی آسیب می‌رساند.

13. راهکارهای رفتاری قرآن در مسائل اقتصادی برای تأمین بهداشت روانی

تأثیر فقر و غنا و برداشت صحیح از آنها بر بهداشت روانی از دو جنبه قابل بررسی است.

اول: این امر که «یکی از ضروری‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای انسان تأمین معاش و برآورده‌ شدن حوایج زیستی انسان است که در صورت برآورده شدن این نیاز، بروز مشکلات جسمی و روانی در افراد و جامعه اجتناب ناپذیر است میزان خودکشی، بیماری‌های جسمی و روانی جوان‌ها با فقر خانواده‌ها رابطه دارد. افزایش بیکاری به میزان یک درصد، پذیرش افراد در بیمارستان‌های روان پزشکی را به اندازه 5 تا 6 درصد افزایش می‌دهد»(گنجی، بهداشت روانی، ص92). که آموزه‌های دینی راهکارهایی را برای برطرف نمودن این مشکل و نیز تأمین عدالت اقتصادی ارائه می‌دهد، مثل: 1. نفقه‌های واجب، زکات،  خمس، انفاق، احسان، اطعام فقراء، قرض دادن، مهلت دادن به بدهکار. سفارش به کار و تلاش، توکل بر خدا و تحمل سختیها، ملاحظه فضایل معنوی که خدا به فقراء می‌دهد، میانه روی، صدقه، صله رحم، رضایت به روزی، کم کردن آرزوها.

دوم: نگاه به فقر و غنا از نظر روان شناختی و تأثیر آن بر بهداشت روانی است که عدم شناخت صحیح انسان از موقعیت و جایگاه خود در نظام عالم، غرایز، هواها، و عدم تربیت صحیح در پرتو معارف الهی، باعث احساس نیازهای کاذبی مثل حرص و فزونی خواهی، حب دنیا، بخل و ... در انسان می‌گردد که خطر آنها کمتر از برآورده نشدن نیازهای زیستی نیست، لذا شایسته است برای تأمین بهداشت روانی افراد شناخت و دیدگاه انسان نسبت به دنیا و مسائل مادی اصلاح گردد و بعضی از صفات و رذایل اخلاقی مربوط به مال در افراد تعدیل و کاهش پیدا کند تا نیل به آرامش و سلامت برای آنها آسان‌تر شود. به همین منظور آموزه‌های دینی سفارش به زهد و قناعت و برطرف نمودن صفات نامناسب مانند دوستی دنیا، بخل، امساک و حرص می‌نماید.

نتیجه گیری:

قرآن کریم راهکارهای شناختی و رفتاری مناسبی برای تأمین بهداشت روانی انسان ارائه کرده است که برخی آنها در بهداشت روانی جدید مطرح شده و تطابق شگفت آوری دارد که شاهدی بر اصالت و حقیقت آموزه‌های وحیانی قرآن است وبرخی مطالب نیز در بهداشت روانی جدید مطرح شده که قابل پژوهش و پی گیری و استفاده است.

 000000000000000

منابع

1)    احسانبخش، صادق، نقش دين در خانواده، نشر جاويد، رشت، 1374ش.

2)    جولانی، ود، ارتباطات ميان فردی، ترجمه مهرداد فيروز بخت، آفتاب ، چاپ اول، 1779 م.

3)    جی، كارن، و غيره، ترجمه خديجه ابوالمعالی و ديگران، بهداشت روانی زنان، چاپ ديد آور، چاپ اول، 1379ش.

4)    حسينی، ابوالقاسم، اصول بهداشت روانی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ دوم، 1379ش.

5)    حسينی، علی اكبر، اخلاق در خانواده، انتشارات اسلامی، تهران، 1365ش.

6)    دلشاد تهرانی، مصطفی، ماه مهرپرور، تربيت در نهج البلاغه، تهران: دريا، 1379ش.

7)    دوست محمدی، هادی، اولین همایش نقش دین در بهداشت روان، دفتر نشر نوید اسلام، قم 1376 ش.

8)    ديماتئو، ام. رابين، روان‌شناسی سلامت، ترجمه: سيدمهدی موسوی اصل و ديگران، سمت، چاپ اول، تهران، 1378ش.

9)    ساپينگتون، آنوروا، بهداشت روانی، ترجمه حميدرضا حسين شاهی، انتشارات روان، چاپ اول، 1379ش.

10)    سالاری فر، محمدرضا، نظريه خانواده درمانی مينو چين با ديدگاه اسلام در باب خانواده، پايان نامه كارشناسی ارشد، قم: پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1379ش.

11)    شاكر، محمد كاظم، فقر و غنا در قرآن، نشر رايزنان، چاپ اول، تهران، 1378ش.

12)    شاملو، سعيد، بهداشت روانی، تهران، رشد، چاپ سيزدهم، 1378ش.

13)    شرقاوی، محمد حسين، گامی فراسوی روان‌شناسی اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366ش.

14)    شفيعی مازندرانی، سيد محمد، پرتوی از اخلاق اسلامی، سازمان تبليغات اسلامی، چاپ اول، تهران، 1372ش.

15)    شيخاوندی، داور، جامعه‌شناسی انحرافات، چاپ دقت، نشر مرنديز، چاپ سوم، 1373ش.

16)    صانعی، سیّد مهدی، بهداشت روان در اسلام، بوستان كتاب، قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم، چاپ اول، 1382ش.

17)    صحفی، سيد محمد، آئين معاشرت در اسلام، كانون نشر معارف خوزستان، بی‌تا.

18)    العكّ، عبدالرحمن، آداب الحياة الزوجيه، دارالمعرفه، بيروت، چاپ اول، 1998م.

19)    فضل الله، محمد حسين، شيوه همسرداری، انتشارات پيام آزادی، چاپ اول، تهران، 1373ش.

20)    فلسفی، محمد تقی، شرح و تفسير دعای مكارم الاخلاق، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، تهران، 1375ش.

21)    فلسفی، محمد تقی، كودك از نظر وراثت و تربيت، تهران: نشر معارف اسلامی، بی‌تا.

22)    قائمی، علی، خانواده و تربيت كودك، انتشاارت دارالتبليغ، قم، بی‌تا.

23)    ارگايل، مايكل، روان‌شناسی شادی، ترجمه فاطمه بهرامی و ديگران، جهاد دانشگاهی اصفهان، چاپ اول، 1382ش.

24)    قربان حسينی، علی اكبر، جرم‌شناسی و جرم يابی سرقت، انتشارات جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1371ش.

25)    غباری بناب، باقر و دیگران، اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان.

26)    كارل، آلكسيس، نيايش، حسينيه ارشاد، ترجمه محمدتقی شريعتی، تهران: 1358.

27)    گروه اخلاق، واحد تدوين كتب درسی، آداب اسلامی، چاپخانه اسوه، 1378ش.

28)    کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ش.

29)    گلمن، دانيل، هوش هيجانی، ترجمه نسرين پارسا، تهران: رشد، 1382ش.

30)    گنجی، حمزه، بهداشت روانی، تهران، ارسباران، بهار 1378ش.

31)    ماسن و ديگران، رشد شخصيت كودك، نشر مركز، تهران، 1368ش.

32)    مجلسی، ملا محمدباقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت، لبنان، 1404 هـ .ق.

33)    مدرسی، محمد تقی، دوستی و دوستان، ترجمه حميدرضا شيخی و حميد رضا آژير، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامی، چاپ سوم، مشهد، 1376 ش.

34)    مصباح يزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقيق و نگارش محمد حسين اسكندری، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1376 ش.

35)    مصطفوی، سيد جواد، بهشت خانواده، انتشارات دارالفكر، چاپ يازدهم، قم، بی‌تا.

36)    مظاهری، حسين، خانواده در اسلام، انتشارات شفق، قم، 1364 ش.

37)    ايمانيان، شهين، جزوات روان‌شناسی دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، ش 13.

38)    مكارم شيرازی، ناصر و ديگران، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1353ش.

39)    مينو چين ، خانواده و خانواده درمانی، اميركبير، تهران، 1380ش.

40)    هاك، پل، موفقيت در تربيت فرزندان، ترجمه حسين صيفوريان و...، انتشارات رشد، چاپ اول، 1381ش.

41)    دیماتئو ام رابین، ترجمه سید مهدی موسوی اصل و دیگران، روانشناسی سلامت، سمت، چاپ اول، تهران 1378 ش.

42)    بدار، لوك و غيره، روان‌شناسی اجتماعی، ترجمه دكتر حمزه گنجی، نشر ساوالان، چاپ اول، تهران، 1380 ش.

43)    بستانی، محمود، اسلام و روانشناسی، ترجمه محمود هويشم، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، مشهد: 1375 ش.

44)    بهشتی، احمد، اسلام و تربيت كودكان، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامی، چاپ اول، تهران، 1372 ش.

45)    بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامی، چاپ اول، تهران، 1373ش.

46)    بی‌ريا، ناصر و ديگران، روان‌شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران: 1375

47)    مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان، دفتر نشر معارف، چ 1، 2 مجلد، 1382.

48)    طاهربن عاشور، محمد، تفسیر التحریر و التنویر، دارالتونسیه للنشر، بی‌جا، بی‌تا.

49)    صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال، انتشارات شریف رضی، قم، 1364 ش.

50)    قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، موسسه در ره حق، چاپ اول، 1374.

51)    قمی، عباس، سفینه البحار، دارالاسوه قم، 1380.

52)    طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیرالمیزان، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ سوم، 1397 ق.

http://www.quransc.com/index.php?option=com_content&view=article&id=7%3Aquran-and-scinece-2&catid=43%3Athe-scientific-journal-of-quran-and-science&Itemid=89&limitstart=4

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

نقش تقوا در بهداشت روانى فرد و جامعه (قسمت اول)

شمیم یاس :: فروردین 1386، شماره 49

مقدمه:

افزایش روز افزون گناه و انحرافات اخلاقى در جوامع و اثرات منفى آن بر اخلاق و بهداشت روانى، نگرانى هاى فزاینده اى را در میان علماى اخلاق، تعلیم و تربیت و متخصصان بهداشت روانى به وجود آورده تا جایى که آن ها رابه سمت یک همگرایى براى مبارزه، کنترل و پیشگیرى از انحرافات و بزهکارى هاى اخلاقى وا داشته است. این موضوع تا حد زیادى به این بر مى گردد که غرایز، هواى نفس و وسوسه هاى شیطانى همواره انسان را به طغیان، خیانت، خودخواهى و انواع مفاسد دیگر وا مى دارد. طبعا اگر این غرایز و امیال نفسانى مطلق و آزاد گذاشته شوند و انسان هیچ گونه کنترلى بر آن ها نداشته باشد پیامدهاى بسیار نامطلوبى در بهداشت روانى فرد و جامعه به همراه خواهد داشت.

یکى از متغیرهایى که در بهداشت روانى مى تواند نقش سازنده و مؤثر داشته باشد رفتارهاى مذهبى است. از جمله کارکردهاى مذهب در بهداشت روانى پروراندن رویکردى پیشگیرانه نسبت به آسیب ها است. در این مقاله نقش پیشگیرانه «تقوا» را در بهداشت روانى فرد و جامعه مورد بررسى قرار مى دهیم.

تعریف بهداشت روانى

بهداشت روانى، برگردان فارسى Mental health، مشتق از دو کلمه Mental به معناى ذهنى، روحى، روانى و healthبه معناى سلامت و تندرستى است. این اصطلاح در کتاب هاى روان شناسى به معناى احساس آرامش و امنیت درون و به دور بودن از حالت هایى هم چون اضطراب و افسردگى به کار مى رود. گرى گورى (2004) در تعریف بهداشت روانى مى گوید: «بهداشت روانى عبارت است از داشتن توانایى همکارى، تعاون، صمیمیت، روابط دوستانه با دیگران، ابراز احساسات، آگاهى از خود و جهان اطراف و سازگارى با مشکلات زندگى».

این تعریفى است که روان شناسان از بهداشت روانى ارایه کرده اند. اما بهداشت روانى از دیدگاه اسلام به معناى خود آگاهى، ادراک دقیق واقعیت، اشراق عارفانه، رویش رضاى حق در زندگى، تعادل بین جنبه هاى مختلف وجود انسان و دورى از گناه است. این ویژگى ها به احساس بهینه زیستن کمک بسیار مى کند.

اهمیت بهداشت روانى

همان گونه که سلامت و بهداشت جسمى افراد جامعه مهم است، سلامت و بهداشت روانى آنان نیز از اهمیت به سزایى برخوردار مى باشد. بنا به اهمیت و نقش بهداشت روان در زندگى فردى و اجتماعى، سازمان جهانى بهداشت آن را به عنوان یکى از اولویت هاى کارى خود قرار داده و در صدد برنامه ریزى هاى کلان در این زمینه بر آمده است. در چند سال اخیر در ایران نیز بهداشت روانى به عنوان یک قلمرو وسیع براى مطالعه و پژوهش مطرح شده و اصطلاحات مربوط به آن در گفت گوهاى روزمره و زبان مردم عادى رایج گردیده است. این نشان مى دهد که مردم و به ویژه جامعه علمى به مباحث بهداشت روانى علاقه جدى دارند.

بهداشت روانى اگر چه به عنوان یک رشته علمى در غرب و عمدتا با تلاش هاى روان شناسان پایه گذارى شد و توسعه یافت، ولى بررسى متون دینى نشان مى دهد که مفاهیم بهداشت روانى به نحو کامل ترى در آموزه هاى دینى نیز وجود دارد. از نظر اسلام، حوزه بهداشت روانى شامل مناسبات انسان با خود، خدا، دیگران و طبیعت مى شود و حتى یک نگاه اجمالى به آیات و روایات نشان مى دهد که سلامت و بهداشت روانى یکى از اهداف مهم دین اسلام است.

سطوح بهداشت روانى

بر اساس آموزه هاى دینى دو مرتبه یا دو سطح براى بهداشت روانى قابل تصور است:

الف) سطح اولیه.

مفهوم مهمى که با سطح اولیه بهداشت روانى ارتباط دارد «فطرت» است. فطرت به حالت اولیه انسان یعنى وضع و خلق و خوى طبیعى او اشاره دارد. فرض اسلام بر این است که سرشت و فطرت انسان مثبت و خوب است. از نظر اسلام، انسان موجودى است که با یک سرى ویژگى ها و گرایش هاى معنوى و متعالى به دنیا مى آید. در این مرحله همگان داراى مرتبه اى از سلامت روانى هستند که به صورت فطرى در آن ها وجود دارد. در آموزش هاى اسلامى تأکید شده است که این حالت در انسان باید حفظ شود.

ب) سطح ثانویه

سطح ثانویه بهداشت روانى اشاره به فرایندهایى است که فرد از روى اختیار و آگاهى و تلاش و کوشش به آن دست مى یابد. طبق آموزه هاى دینى این مرتبه از بهداشت روانى بر اثر تهذیب و تزکیه نفس از پلیدى ها و هواهاى نفسانى امکان پذیر است. خداوند مى فرماید: «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکّیها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّیها»؛ «هر کس که جان خود را از انحراف پیراست رستگار شد و هر که آن را بیالود زیان کار شد.»

بر اساس آموزه هاى دینى در انسان هم امیال و غرایز مادى و حیوانى وجود دارد و هم گرایش هاى معنوى و متعالى. در برخى روایات از بُعد معنوى وجود انسان به «عقل» و از بُعد مادى آن به «شهوت» تعبیر شده است. امیر مؤمنان على (علیه السلام) در این باره مى فرماید: «ان اللّه عزّ و جلَّ رَکَّبَ فى الملائکةِ عقلاً بلا شَهْوَةٍ و رکَّب فى البهائِم شهوةً بلا عقلٍ، و رکَّب فى بَنى آدَمَ کِلَیْهِما. فَمَنْ غَلَبَ عقلُهُ شهوتَهُ فهو خیرٌ مِنَ الملائکةِ و مَنْ غَلَبَتْ شَهوتُه عقلَهُ فهو شرٌّ مِنَ الْبَهائِمِ»؛ «خداى بزرگ، در ملائکه عقل بدون شهوت قرار داد، و در حیوانات شهوت بدون عقل را نهاد و در انسان عقل و شهوت، هر دو را قرار داد. بر این اساس هر کس که عقلش بر شهوتش پیروز گردد از ملائکه برتر باشد، و آن که شهوت او بر عقلش غالب آید، از حیوانات پست تر خواهد بود.»

خداوند نیز در این باره مى فرماید: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّیهَا فَالْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا»؛ «سوگند به نفس و آن کس که او را به اعتدال آفرید و پرهیزگارى و پلیدکارى اش را به او الهام کرد.»

هر انسانى با روش درون نگرى، این دو نوع گرایش را در خود مى یابد. عمده تفاوتى که بین آن ها وجود دارد این است که امیال و گرایش هاى مادى معمولاً فعلیت دارند و خود به خود رشد و تکامل مى یابند، ولى میل به کمال و امور معنوى بالقوه بوده و شکوفایى آن ها نیازمند برنامه هاى تربیتى و اخلاقى است.

اهمیت پیش گیرى در بهداشت روانى

بهداشت روانى مستلزم اقدامات ویژه اى است که به منظور پیش گیرى یا درمان و مهار نابهنجارى هاى اخلاقى - روان شناختى طراحى و اجرا مى شود. با وجود آن که بهداشت روانى گستره وسیعى از پیش گیرى تا اصلاح و درمان را شامل مى شود، یافته ها نشان مى دهد که فعالیت هاى پیش گیرانه در بهداشت روانى از اهمیت ویژه اى برخوردار است. از این رو، در چند دهه گذشته حیطه روان شناسى بالینى از توجه غالب بر آسیب شناسى و اختلال به سمت موضوعات مربوط به پیش گیرى تغییر جهت داده است. امروزه رویکردى مهم در روان شناسى این است که توجه به قابلیت هاى موجود افراد و افزایش رشد مثبت نگرى مى تواند به اندازه درمان براى رسیدن به نتایج مطلوب در سالم سازى فرد و جامعه مفید باشد.

از نظر اسلام پیش گیرى بسیار اهمیت دارد. اساسا رویکرد اصلى دین در بهداشت روانى، رویکردى پیش گیرانه است. یکى از مفاهیمى که بیش از همه با بهداشت روانى به ویژه پیش گیرى ارتباط دارد، «تقوا» است. تقوا به عنوان یک عامل درون فردى مى تواند در بهداشت روانى نقش مؤثرى داشته باشد.

کارکرد پیش گیرانه تقوا در بهداشت روانى

در آموزه هاى دینى، «تقوا» یک مفهوم محورى است. قرآن کریم تقوا را بهترین ره توشه انسان در سیر الى اللّه دانسته و از آن به شرط قبولى اعمال، ملاک کرامت و ارزش انسان، و نیرویى که به وسیله آن مى توان حق را از باطل تشخیص داد، یاد شده است. هم چنین در روایات، تقوا به عنوان رئیس اخلاق، بزرگ ترین وسیله سعادت انسان، بهترین گنج و محکم ترین رشته میان بنده و خدا معرفى شده است.

امیر مؤمنان (علیه السلام) از تقوا به بهترین صفت ها یاد نموده و مى فرماید: «علیکم بتقوى اللّه فإنّها تجمع الخیر و لا خیر غیرها و یدرک بها من الخیر ما لا یدرک بغیرها من خیر الدنیا و الآخره؛ «تقوا را از دست ندهید؛ چون جامع همه خیرات و خوبى هاست و خیرى جز تقوا وجود ندارد و خیراتى که به واسطه تقوا حاصل مى شود، در غیر آن یافت نمى شود، چه خیر دنیا و چه خیر آخرت.»

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «شرافت و ارزش هر عملى به واسطه تقواست و فقط متقین به سعادت و رستگارى نایل مى گردند.»

از مجموع آیات و روایات این گونه به دست مى آید که مکانیزم و کارکرد «تقوا» در بهداشت روانى مى تواند بسیار مهم باشد.

تعریف و ماهیت تقوا

تقوا از ماده وقایه به معناى محافظت کردن چیزى در برابر امورى است. وقتى تقوا در مورد انسان به کار مى رود به معناى قرار دادن نفس در یک پوشش حفاظتى براى حراست آن از آسیب ها، خطرها و تباهى هاست.

در کتاب چهل حدیث حضرت امام (قدس سره) تقوا به معناى خویشتن دارى در برابر گناه و حفظ نفس از مخالفت اوامر و نواهى خداوند به کار رفته است. تقواى راستین آن است که انسان نه تنها از گناه پرهیز کند، که از نزدیک شدن به گناه و اعمال و رفتار شبهه ناک نیز دورى جوید. بنابراین تقوا را مى توان به یک نیروى توانمند و عامل باز دارنده درونى تشبیه کرد که انسان را در برابر فوران خواسته ها، طغیان غرایز و فشار امیال نفسانى یارى نموده و او را از انحرافات و رفتارهاى مخل بهداشت روانى باز مى دارد.

تقوا نوعى انگیزه مصونیت و خود نگه دارى را در فرد ایجاد مى کند تا با برنامه ریزى هاى پیش گیرانه از آسیب هاى اخلاقى پیش گیرى کند. على (علیه السلام) در این باره مى فرماید: «اُوصیکم بتقوى اللّه الا فصونوها و تَصَوّنُوا بها»؛ «شما را به تقواى الهى سفارش مى کنم... هان تقوا را حفظ کنید و خود را نیز به وسیله آن محفوظ بدارید.» نیز مى فرماید: «ان التقوى فى الیوم الحِرزْ و الجُنَّه»؛ «همانا تقوا امروز پناهگاه و حفاظ است.»

از این روایات استفاده مى شود که تقوا نوعى پیش گیرى و دفاع در برابر تهدید و وسیله اى براى حفظ و نگه دارى نفس از آلوده شدن به گناه و معصیت است. على (علیه السلام) به صراحت نقش تقوا را در پیش گیرى از گناه و حفظ بهداشت روانى بیان کرده و مى فرماید: «بالتقوى قرنت العصمة»؛ «در سایه تقوا مى توان به عصمت؛ یعنى حالت سلامت معنوى دست یافت.»

از منظر روان شناسى دینى، سلامت روانى فرد و جامعه با رفتارهاى غیر اخلاقى مانند دروغ، غیبت، خوردن مال حرام، نگاه به نا محرم، روابط آزاد دختر و پسر و... دچار مشکل مى شود. تقوا مى تواند در همه این موارد نقش سازنده داشته و به عنوان یک نیروى هدایتگر، جهت گیرى انگیزه ها، نیازها و رفتارهاى آدمى را به سوى تعالى و تکامل سوق داده و از رفتارهاى مخل بهداشت روانى باز دارد.

000000000000

پى نوشت ها:

1. Gregory,R.L. The Oxford ComPanion to the Mind. University Press, (2004),P:576.

2. محمد صادق، محفوظى، جلوه پاک، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1376، ص 13.

3. همان.

4. امید، مسعود، درآمدى بر فلسفه اخلاق، دانشگاه تبریز، 1381، ص 20-21.

5. سوره شمس (91) آیه 9 و 10.

6. علل الشرایع، ج 1، ص 4.

7. سوره شمس (91) آیه 7-8.

8. تزودّوا فانَّ خیر الزّادِ التقوى، (سوره بقره(2) آیه 197).

9. انّما یتقبَّل اللّه من المتقین.

10. ان اکرمکم عند الله اتقیکم (سوره حجرات(49) آیه 13).

11. یا ایها الذین آمنوا اِنْ تتقوا اللّه یجعل لکم فرقانا (سوره انفال (8) آیه 29).

12. قال على (علیه السلام)، «التقى رئیس الاخلاق». (نهج البلاغه، حکمت 410).

13. قال رسول الله (صلى الله علیه و آله): خصلة من لزمها، اطاعتهُ الدنیا و الآخرة و ربح الفوزَ بالجنّة، قیل: و ما هى یا رسول اللّه؟ قال التقوى (بحار، ج 70، ص 285).

14. ان التقوى افضلُ کنزٍ (بحار، ج 77، ص 374).

15. التقوى آکد سببٍ بینک و بین الله (غرر الحکم، ذیل واژه تقوى).

16. بحار، ج 77، ص 386.

17. شرفُ کلّ عملٍ بالتقوى، و فاز من فاز من المتقین (بحار، ج 78 ص 110).

18. الوقایة حفظُ الشى ء مما یُوذیه، و التقوى جعلُ النفس فى وقایةٍ مما یخافُ، هذا حقیقتهُ... و صار التقوى فى عرف الشرع حفظ النفس مما یؤثمّ و ذلک بترک المحظور (مفردات القرآن، ص 568).

19. چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ سوم، 1372 ص 206.

20. قال على (علیه السلام): اوصیکم عباد اللّه بتقوى اللّه، فانها الزّمام و القوام، فتمسکوا بوثائقها و اعتصموا بحقایقها، (نهج البلاغه، خطبه 195).

21. العین برید القلب، منتخب میزان الحکمة، ص 558.

نقش تقوا در بهداشت روانى فرد و جامعه

نقش تقوا در بهداشت روانى فرد و جامعه

 

اوصاف و ویژگى هایى که در روایات براى متقیان بیان شده، به خوبى نشان مى دهد که تقوا به طور گسترده مى تواند از رفتارهاى مخل بهداشت روانى جلوگیرى کند. برخى کارکردهاى تقوا در بهداشت روانى فرد و جامعه عبارتند از:

الف) پرهیز از نگاه به نا محرم

دستگاه بینایى یکى از مهم ترین نعمت هایى است که خداوند در اختیار انسان قرار داده است. هدف اصلى از آفرینش آن کارکردهاى مثبت و استفاده هاى مفید آن است. از طریق چشم است که با دنیاى خارج آشنا مى شویم و به حقایق و پدیده هاى آن پى مى بریم. در روایات از چشم به پیک دل و قاصد عقل یاد شده و در برخى آیات به این موضوع تصریح گردیده که انسان در قبال آن چه مى بیند مسئول است. مسئول بودن انسان در قبال چشم و آن چه را با آن مى بیند، به نحوى اشاره به این است که چشم و دستگاه بینایى در سرنوشت انسان نقش قابل توجهى دارد. با این وجود، چشم مى تواند کارکرد منفى به خود بگیرد؛ زیرا دنیایى که در آن زندگى مى کنیم پر از محرک هایى است که برخى از آن ها براى سلامت و بهداشت روانى ما مضرّ است.

دستگاه بینایى ممکن است در معرض آسیب هاى اخلاقى واقع شود. از این رو در روایات از چشم ها به دام هاى شیطان و چیزى که زمینه گناه و معصیت را فراهم مى کند، یاد شده است. على (علیه السلام) مى فرماید: «العیونُ مصائد الشیطان»؛ «چشم ها دام هاى شیطانند.» چه بسا انحرافات اخلاقى، دوستى هاى نا سالم و روابط نا مشروع که با یک نگاه آغاز مى شود. در روایات از نگا به تیر زهرآگین شیطان، یاد شده است. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «النظرةُ سهمٌ من سهام ابلیس مسموم...»؛ «نگاه کردن یکى از تیرهاى زهرآلود شیطان است.» و نیز آن حضرت فرموده است: «کَمْ مِنْ نظرةٍ اورثتْ حسرةً طویلةً»؛ «اى بسا یک نگاه که حسرتى طولانى به بار آورده است.» به طور طبیعى انسان وقتى چیز لذت بخشى را مى بیند، به آن علاقمند مى شود و دلبستگى پیدا مى کند. شاعر در این باره مى گوید:

ز دست دیده و دل هر دو فریاد

هر آنچه دیده بیند، دل کند یاد

بر اساس آموزه هاى دینى براى آن که از بسیارى گناهان پیشگیرى کنیم باید دریچه نگاهمان را طورى تنظیم نماییم که از شکل ها، رنگ ها و روابط فضایى تهدید کننده بهداشت روانى، تصویرى بر روى شبکیه گیرنده هاى ما نیاید. و این چیزى است که در سایه «تقواى دیدارى» حاصل مى شود. خداوند در آیه سى ام سوره نور، مؤمنان را به فروهشتن چشم از نگاه به نامحرم توصیه نموده و فرموده است: «قُلْ لِلْمُؤمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أبْصارِهِمْ... وَ قُلْ لِلْمُؤمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أبْصارِهِنَّ»؛ «به مردان با ایمان بگو دیدگان خود را «از نامحرمان» فرو نهند... و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را [از هر نامحرمى] فرو بندند.» شاید بتوان این موارد را تحت عنوان «تقواى جنسى - دیدارى» گنجاند.

امام رضا (علیه السلام) در پاسخ به یکى از پرسش هاى محمّد ابن سنان مى گوید: «و حُرّمَ النَّظَرُ اِلى شعورِ النساء المحجوباتِ بالازواجِ و الى غیرهنَّ من النساء لما فیه من تهییج الرّجالِ و ما یدعوا التهیج الیه من الفساد و الدُّخول فیما لا یَحِلُّ و لا یجمُلُ، و کذلک ما اشبه الشعور، اِلاّ الذى قال اللّه تعالى: «و القواعد من النساء...» فلا بأس بالنظر الى شعور مثلهنّ»؛ «نگاه کردن به موى زنان شوهردار و دیگر زنان به این علت حرام شده است که باعث تحریک مردها مى شود و این، به فساد و ارتکاب اعمال حرام و ناشایست مى انجامد. هم چنین است چیزهایى که به لحاظ تحریک کنندگى مانند مو باشد. مگر در مواردى که خداوند متعال فرموده است «و القواعد من النساء...» نگاه کردن به موهاى پیر زنان اشکال ندارد.»

از آیات و روایات استفاده مى شود که نگاه کردن زن ها به بدن مرد نامحرم به استثناى صورت و دست ها و مقدارى که به طور معمول مردان نمى پوشانند، حرام است. نگاه کردن به مردان نا محرم براى همه زنان آثار منفى به همراه دارد، اما براى زنان شوهردار آثار زیانبار آن بیشتر است؛ از این رو در یکى از روایات از رسول خدا (صلى الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: «اشتَدَّ غضبُ اللّه على امرئةٍ ذاتِ بعلٍ ملأت عینها من غیر زوجها، او غیر ذى محرمٍ منها»؛ «خشم خداوند سخت است بر زن شوهردارى که چشم خود را از غیر همسر خود یا از کسى که محرم او نیست، پُر کند.

تقواى جنسى - دیدارى، گستره وسیعى را در بر مى گیرد. در یک برداشت عام و کلى معناى آن این است: از نگاه کردن به هر چیزى یا هر کسى به قصد لذّت یا خوف به فساد افتادن - به استثناى همسر - که تأثیر منفى بر بهداشت روانى دارد، باید اجتناب کرد؛ خواه نگاه به زن باشد یا مرد، به عکس باشد یا فیلم، حتّى نگاه کردن به بدن خود به قصد شهوت عامل تهدید کننده بهداشت روانى است.

گاهى گفته مى شود «چشم دریا است». این ضرب المثل، اشاره به حوزه فعالیّت دستگاه دیدارى است؛ یعنى انسان در برخوردهاى خود با دیگران، هنگام خرید، بازدید از مجامع عمومى و موقع عبور از کوچه ها به خصوص جاهاى خلوت که تردّد در آن جا کمتر است، فراوان با صحنه هاى تحریک کننده مواجه مى شود. از سوى دیگر عوامل تحریک کننده از قبیل بدحجابى، عدم پوشش مناسب دختران و بانوان، استفاده از جوراب هاى بدن نما، بیرون نهادن قسمتى از موى سر، آرایش مو و صورت حتّى توسط دختران کوچک، پوشیدن لباس و کفش با رنگ هاى مهیّج و خیره کننده، وجود فیلم ها و عکس هاى مبتذل به قدرى در جامعه رواج یافته که همه روزه با مواردى از آن مواجه هستیم و امکان چشم پوشى از آن به طور کامل، وجود ندارد.

در این گونه موارد براى حفظ بهداشت روانى توصیه مى شود که از خیره شدن و نگاه عمدى و دوباره بپرهیزیم؛ زیرا نگاه دوباره و عمدى قطعا تأثیر منفى بر بهداشت روانى به دنبال دارد. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «النظرةُ بعد النظرةِ تزرعُ فى القلبِ الشهوةَ و کفى بها لصاحبها فتنةً»؛ «نگاه بعد از نگاه، بذر شهوت در دل مى کارد و این خود براى به فتنه و انحراف کشاندن صاحبش کافى است.»

کارکرد تقوا در این گونه موارد این است که با ایجاد نوعى حالت بازدارى باعث پیشگیرى از مبتلا شدن به نگاه مى شود. على (علیه السلام) در وصف متقیان مى فرماید: «فالمتقون... غَضُّوا ابصارهم عمّا حرّم اللّهُ علیهم»؛ «پرهیزگاران از چیزهایى که خداوند بر آنان حرام کرده است، چشم پوشیده اند.»

ب) پرهیز از گوش دادن به موسیقى و سخنان بیهوده و باطل

عملکرد دستگاه شنیدارى معمولاً پیچیده است، اما با مرورى بر مطالعات انجام شده در فیزیولوژى و روان شناسى تا حدود زیادى مى توان به اهمیت دستگاه شنیدارى و نقشى که در بهداشت روانى دارد، آشنا شد. بخش قابل توجهى از اطلاعات ما از طریق شنیدن و گوش دادن به اصوات حاصل مى شود.

در آیات و روایات وظایف خاصى براى گوش ها بیان شده که اگر فرد به آن ها عمل کند، مسلّما بهداشت روانى وى تأمین مى شود. خداوند مى فرماید: «وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَ البَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئولاً»؛ «آن چه بدان علم ندارى پیروى مکن، چرا که گوش و چشم و دل همگى بازخواست مى شوند.»

به همان اندازه که تقواى دیدارى در سلامت و بهداشت روانى انسان مهم است، تقواى شنیدارى نیز اهمیت دارد. به ویژه این که رفتار شنیدارى در برخى موارد کارکرد جنسى به خود مى گیرد، مانند گوش دادن به موسیقى مبتذل و شنیدن داستان هایى با محتواى جنسى. افرادى که مسائل اخلاقى را رعایت نمى کنند و به هر صوت و صدایى گوش مى دهند، به لحاظ بهداشت روانى دچار مشکل خواهند شد. براى حفظ بهداشت روانى باید کارى کنیم و گوش هایمان را طورى عادت دهیم که فقط به پند و اندرز و نصایح اخلاقى علاقمند شده و از موضوعاتى که جنبه تحریک کننده دارد یا غیبت و لهو و لعب محسوب مى شود، جدّا پرهیز نماییم.

امام سجاد (علیه السلام) براى حفظ بهداشت، روانى نوعى تقواى شنیدارى را توصیه نموده و مى فرماید: «حَقُّ السمع تنزیهُهُ عن سماعِ الغیبةِ و سِماعِ ما لا یَحِلُّ سماعه»؛ «حق گوش این است که آن را از شنیدن غیبت، و شنیدن هر آنچه که شنیدنش روا نیست، باز دارى.» على (علیه السلام) در وصف متقین مى فرماید: «ووقفوا اسماعهم على العلم النافع» پرهیزگاران کسانى اند که با بهره گیرى از نیروى تقوا گوش هاى خود را از شنیدن لهو و لعب به دور داشته و فقط آن را وقف دانشى کرده اند که برایشان سودمند است.

ج) تعادل غریزه جنسى و اصلاح روابط دختر و پسر

بى تردید یکى از نیرومندترین غرایز، نیروى شهوت و غریزه جنسى است. این نیرو که از ابتداى تولد به صورت نهفته در وجود آدمى به ودیعه نهاده شده است، تا زمان بلوغ هم چنان دوران آرام و بى تحرّکى را پشت سر مى گذارد، امام به محض شروع دوران نوجوانى، آرام آرام زمان بیدارى و شکفتگى آن فرا مى رسد و رفته رفته تمام وجود نوجوان را در بر مى گیرد و بر تمامى افکار و رفتار وى اثر مى گذارد.

تعامل و ارتباط با جنس مخالف در دوره نوجوانى و جوانى از اهمیت ویژه اى برخوردار است. هم چنان امکان آسیب پذیرى آن نیز در این دوره بیش از هر زمان دیگرى است؛ زیرا با بیدار شدن غریزه جنسى توجه به مسائل عاطفى و جذابیّت هاى ظاهرى جنس مخالف، بیشتر مى شود. موریس دبس در این باره مى گوید: تأثیرات غریزه جنسى در دوره بلوغ، آن قدر قوى است که در واقع مرکز تحریکات مستقیم براى تمام خواسته هاى اعضاى مختلف بدن مى گردد. وجود آن به کلى زندگى و روابط بین فردى انسان را تحت تأثیر قرار مى دهد. به همین دلیل، نوعى کشش و جاذبه در رفتار با جنس مخالف مشاهده مى شود. در برخى موارد چنان التهاب و هیجان به اوج مى رسد که آهنگ صدا و حرکات فرد را نیز تحت تأثیر قرار داده و حتّى گاه هم سخن شدن و حسّ گرماى وجود دیگرى، قلب را به تپش مضاعف وا مى دارد. خطر وسوسه شیطان در این گونه موارد جاى تردیدى نیست.

در چند سال اخیر، در مجلّات و روزنامه ها بارها به موضوع روابط دختر و پسر پرداخته شده و به بهانه هاى مختلفى چون: کاهش حساسیّت ها، شناخت قبل از ازدواج و فراهم شدن زمینه پیشرفت فرد و جامعه، در این باره سخن به میان آمده است. برخى این گونه روابط را مطلوب مى دانند و حتّى جلوگیرى از آن را موجب عقده اى شدن جوانان مى پندارند. شرایط فرهنگى به وجود آمده در جامعه تا حدود زیادى متأثر از این دیدگاه است. با توجه به آن چه بیان شده مسئله ارتباط دختر و پسر و بهداشت رفتار جنسى جوانان یکى از مشکلات اصلى جامعه ماست. اسلام براى حل این مشکل و اصلاح بین دختران و پسران چه راهکارى دارد؟

در اسلام هر چند صحبت کردن و برخوردهاى عادى دختر و پسر و زن و مرد، جایز است و آنان مى توانند فارغ از دغدغه هاى شهوانى، به کار و فعالیت و تحصیل بپردازند با این وجود فعالیت مختلط در همه مراکز و مجامع امر پسندیده اى نیست. اسلام نه حبس زنان در خانه را توصیه مى کند و نه روابط بى ضابطه و نا مشروع را تجویز مى نماید. بر این اساس، اسلام براى پاسدارى از کرامت انسان و جلوگیرى از انحرافات، رعایت ضوابطى را در روابط زن و مرد ضرورى دانسته و آزادى مطلق و بدون حساب و دوستى ها و عشق بازى هاى مصطلح امروزى را مردود شمرده است.

خداوند در قرآن، ضمن توصیه به خویشتندارى جنسى، به مؤمنان توصیه مى کند که چشم خود را از نگاه به نامحرم حفظ کنند، یگانه عاملى که توان بازدارى و مقاومت در برابر وسوسه را افزایش مى دهد تقواست. به یقین آن نیرویى که حضرت یوسف (علیه السلام) را از آلوده شدن به گناه، بازداشت چیزى جز تقواى الهى نبود. على (علیه السلام) در اوصاف متقین مى فرماید: آن ها کسانى اند که در هنگام داد و ستد با جنس مخالف، بر شهوت خود مسلّطند.

اساسا تقوا حالتى را در فرد ایجاد مى کند که از رفتارهاى شبهه ناک و مواردى که خطر مبتلا شدن به گناه وجود دارد، دورى کند. امام باقر (علیه السلام) از پدر بزرگوارش نقل مى کند که: «ان لاهل التقوى علاماتٌ یعرفون بها:... و قِلّةُ المواتاةِ للنساء»؛ «تقوا پیشگان نشانه هایى دارند که با آن ها شناخته مى شوند. یکى از نشانه هاى آنان این است که با زنان کمتر در مى آمیزند.» بر اساس آموزه هاى دینى یگانه راه سالم سازى جامعه و پیشگیرى از انحرافات و بى بند و بارى هاى اخلاقى در بین جوانان، تقویت ارزش هاى دینى و بارورى تقواست.

تا زمانى که تقوا در بین نسل جوان و نوجوان جامعه ما بارور نشود، هیچ یک از اهداف والاى دینى دست یافتنى نیست. براى حفظ عفت و تقویت بهداشت روانى دختران جوان نیز تقوا عامل بسیار مؤثر و ارزشمندى است. خداوند مى فرماید: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْروفا»؛ «به گونه اى هوس انگیز سخن نگویید تا بیمار دلى در شما طمع کند و به گونه اى شایسته و معمولى سخن بگویید.»

این آیه نکته بسیار ظریفى را بیان مى کند و آن این که همیشه پسران مقصّر نیستند. در بسیارى موارد، دختران و زنان با رفتارهاى وسوسه انگیز، عدم رعایت پوشش اسلامى، وضع و ظاهر نامناسب و استفاده از عطرهاى تهییج کننده توجه جوانان را به خود جلب مى کنند. اذیت هاى خیابانى، نامه نگارى و مزاحمت هاى تلفنى تا حد زیادى ریشه در رفتارهاى نادرست خود دختران دارد. شاید برخى دختران قصد و نیت بدى هم نداشته باشند و هدفشان از پوشیدن لباس هاى رنگارنگ، آرایش هاى تند و تیز فقط این باشد که دوست دارند یا طبع جوانى شان این گونه رفتارها را تقاضا مى کند. در این جهت ما نمى توانیم با دیدى منفى و بدبینانه درباره دختران قضاوت کنیم.

تا حدى دختران حق دارند. اما نکته اى که وجود دارد این است که چه بسا همین رفتارهاى ساده و خالصانه برخى دختران که هیچ انگیزه شیطانى در آن وجود ندارد، زمینه گناه را براى دیگران فراهم کند. بنابراین ما نمى توانیم یک جانبه قضاوت کنیم و فقط از یک زاویه به موضوع بنگریم. ما باید در اُفق وسیع تر و از منظر اجتماعى به قضایا بنگریم. ما هم نسبت به خودمان مسئولیت داریم و هم نسبت به دیگران مسئولیم؛ از این رو ما نباید با برخى رفتارهاى خود زمینه گناه را براى دیگران فراهم کنیم.

بنابراین، براى پیشگیرى از انحرافات جنسى و حفظ و تقویت بهداشت روانى در جامعه، باید در حفظ و تقویت تقوا بکوشیم. على (علیه السلام) مى فرماید: «اُوصیکم بتقوى اللّه الا فصونوها و تَصوَنُوا بها»؛ «شما را به تقواى الهى سفارش مى کنم... هان تقوا را حفظ کنید و خود را نیز به وسیله آن محفوظ بدارید. در قرآن کریم، تقوا به لباس تشبیه شده است.» «و لباسُ التقوى ذلک خیرٌ»؛ «لباس تقوا بهتر است.» خاصیت لباس این است که انسان را از سرما، گرما و گزند حوادث حفظ مى کند و عیوب احتمالى انسان را مى پوشاند، همان خاصیت را تقوا دارد و به همان دلیلى که باید از لباس حفاظت کرد تا آلوده، مندرس و نجس نشود و در معرض باد و باران قرار نگیرد، باید از تقوا و عفت هم محافظت کرد؛ زیرا بدون محافظت از ملکه تقوا سلامت روانى امکان پذیر نیست.

جمع بندى و نتیجه گیرى

بر حسب آموزه هاى دینى براى آن که بهداشت روانى در جامعه تأمین شود و میزان انحرافات اخلاقى به ویژه انحرافات جنسى کاهش یابد، باید به دنبال مصون سازى افراد بود. به تعبیر دیگر، هر چند سالم سازى و پاک سازى محیط جامعه از وسایل و ابزارهاى آلوده کننده و برخورد با افراد منحرف، یک ضرورت است و باید از سوى نیروى انتظامى به اجرا گذاشته شود، لیکن باید توجه داشت که رسالت اصلى آموزش و پرورش، نهاد خانواده و دست اندرکاران تربیتى، مصون سازى افراد در برابر گناه و بالا بردن قدرت مقابله و توان بازدارى در آن هاست.

به بیان دیگر، اصل در برنامه ریزى فرهنگى، ایجاد مصونیت است نه محدودیت. «مصون سازى» وابسته به خود آگاهى است. کودکان و نوجوانان باید به گونه اى تربیت شوند که آگاهانه و با اختیار کامل از آلودگى و گناه پرهیز نمایند. به عنوان مثال جمع آورى آنتن هاى ماهواره اى، سى دى هاى مبتذل و برخورد با افرادى که ارزش ها و هنجارهاى اجتماعى را زیر پا مى گذارند یک ضرورت انکارناپذیر است، امّا مهندسى فرهنگى جامعه اقتضاى برنامه ریزى هاى حساب شده ترى را دارد که باید مسؤلان و دست اندرکاران مسائل تربیتى به آن همت گمارند.

از آن چه بیان شد به این نتیجه مى رسیم که یگانه عامل مؤثر در سالم سازى فضاى فرهنگى جامعه و حفظ سلامت روانى افراد در برابر بى بند و بارى ها و انحرافات اخلاقى به ویژه انحرافات جنسى، تقویت روحیه مذهبى و تقواى الهى است.

000000000000

پى نوشت ها:

1. العین برید القلب، منتخب میزان الحکمه، ص 558.

2. العین... برید العقل (همان).

3. ان السمع و البصر و الفواد کلّ اولئک کان عنه مسئولاً (سوره اسراء (17) آیه 36.)

4. غرر الحکم، ج 3، ص 233.

5. همان.

6. الکافى، ج 5، ص 559.

7. سوره نور (24) آیه 30.

8. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 97.

9. ثواب الاعمال، 338.

10. الفقیه، ج 4، ص 18.

11. نهج البلاغه، خطبه 105.

12. سوره اسراء (17) آیه 36.

13. خصال، ص 566.

14. همان.

15. موریس وبس، چه مى دانم از بلوغ، ص 46.

16. «قُل لِلمُؤمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ ابصارِهِم وَ یَحْفَظُوا فُروجَهُم ذلِکَ أزْکِى لَهُم اِنَّ اللّه خَبیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ وَ قُل لِلمؤمِناتَ یَغْضُضنَ مِنْ أبْصارِهِنَّ وَ یَحْفظنَ فُروجَهُنَّ وَ لا یُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» (سوره نور (24) آیه 30 و 31).

17. ر.ک: خطبه متقین، نهج البلاغه.

18. همان.

19. سوره احزاب (33) آیه 32.

20. نهج البلاغه، خطبه 191، ص 111.

21. سوره اعراف (7) آیه 26.

http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=6090&id=64150

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

نماز و سلامتی روح وجسم

فلسفه نماز در قرآن و اسلام چیست؟

عبادت ، وسیله تکامل و سعادت ماست و دستور خداوند به نماز، نوعى لطف و رحمت و راهنمایى است که ما را به کمال مى رساند; مثلا وقتى پدر و مادر ، فرزندشان را به درس خواندن امر مى کنند ، به سود خود فرزند است و سعادت او را مى خواهند و این امر از روى محبّت به فرزند است و گرنه به درس خواندن او نیازى ندارند.

آیات و روایات، فلسفه و حکمت تشریع نماز را بیان کرده اند:

۱. یاد خدا: (وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِکْرِى )[1]; نماز را برپا دار تا به یاد من باشى.

۲. بازداشتن از گناه و زشتى ها: (إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَر)[2]; همانا نماز ]انسان را در دنیا [از زشتى ها و گناه باز مى دارد.

۳. پاکیزگى روح: (...إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَیْبِ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ مَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ ى وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ )[3]; ... ]تو[ تنها کسانى را که از پروردگارشان در نهان مى ترسند و نماز برپا مى دارند، هشدار مى دهى و کسى پاکیزگى جوید تنها براى خود پاکیزگى مى جوید، و فرجام ]کارها[ به سوى خداست.

۴. یارى جستن از نماز در مسیر تکامل: (وَ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ وَ إِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَـشِعِینَ )[4]; از شکیبایى و نماز یارى جویید، و به راستى این کار گران است، مگر بر فروتنان.

۵. پاک شدن از کبر و غرور; حضرت فاطمة (علیها السلام) مى فرماید: (...و الصلاة تنزیهاً من الکبر...;[5]...خداوند نماز را واجب کرد تا مردم از کبر و غرور پاک شوند... .

۶. رستگارى: (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون * الَّذِینَ هُمْ فِى صَلاَتِهِمْ خَـشِعُونَ )[6]; به راستى که مؤمنان رستگار شدند; همانان که در نمازشان فروتنند.

در حدیثى آمده است: نقش نمازهاى پنج گانه براى امت من همانند نهر آب زلالى است که از مقابل خانه آنان مى گذرد، اگر کسى روزانه پنج بار در این نهر شستوشو کند، آیا به گمان شما باز هم بر بدن او آلودگى و پلیدى خواهد ماند؟!.[7]

و در حدیثى دیگر امام باقر(علیه السلام) مى فرماید: هنگامى که نمازگزار به سمت قبله براى نماز مى ایستد، خداوند رحمان و رحیم به او توجه ویژه مى کند.[8]

نماز روزانه انسان، اظهار تشکر و سپاس دائمى او از این همه نعمت و خوبى هایى است که خداوند به او داده است و نیز ثناگویى و تمجید انسان از این همه زیبایى و عظمت است که خداوند متعال دارد. هیچ کس براى تعریف و تمجید از یک گل زیبا که در طبیعت روییده است به شما اعتراض نمى کند، امّا اگر زیبایى آن را نبینى، نابینایت مى شمرند و اگر ببینى و واکنش نشان ندهى و ستایش نکنى سرزنشت مى کنند که چرا ذوق و احساس ندارى و چقدر بددلى!

در مضمون بعضى احادیث آمده است که: «انسان در حال نماز با خداى خود نجوا و گفتوگو مى کند و اگر انسان لذت این گفتوگو را بچشد، هیچ گاه از حال نماز خارج نمى شود.[9]

راستى چقدر لذت بخش است با خداى جهان آفرین به گفتوگو و مناجات پرداختن! و روحى به عظمت تمام هستى یافتن و با خداى هستى هم سخن شدن!

http://yazduni-namaz.blogspot.com/2008/11/blog-post_2475.html

فقر و بهداشت رواني از ديدگاه دين و روان شناسي

فقر و بهداشت رواني از ديدگاه دين و روان شناسي

. فقر فرهنگي، انزوا، پرخاشگري، ضعف اخلاقي و ديني، كاهش عزت نفس، اضطراب و اختلالات رواني از جملة اين آثار مخربند. رويكرد متون اسلامي به مسائل فقر و به معاني گوناگون آن در منابع ديني ديگر مباحث اين مقال است، دلائل عدم مطلوبيت فقر در اين منابع عبارتند از: تضاد فقر با عدالت اجتماعي، پناه‌بردن به خداوند از فقر در ادعية امامان معصوم، اهميت دين براي انسجام اسلامي در جامعه، برنامة دين براي اهداف متعالي و عواقب نامطلوب فقر از منظر دين. سرانجام، توضيح و تبيين مواردي كه موهم اين برداشت است كه اسلام با مسئلة فقر مخالفتي ندارد، بلكه آن را تأييد مي‌كند.

 

مسائل اقتصادي در تأمين بهداشت رواني انسان‌ها نقشي بسيار مهم ايفا مي‌كند. جامعه با رفع فقر و محروميت مي‌تواند گامي بسيار بزرگ براي كاستن از بيماري‌هاي رواني و شكوفايي استعدادهاي افراد بردارد. هر چند خود فرد بايد براي تأمين سلامت رواني خود بكوشد، اما به نظر مي‌رسد كه جامعه نقش پررنگ‌تري در اين امر دارد. از اين‌رو، راهبردها و خط مشي‌هاي كلي جوامع براي ارتقاي بهداشت رواني در مرتبة اول بايد متمركز بر ابعاد اقتصادي و اجتماعي باشد، نه پزشكي و درماني؛ به عبارت ديگر، با رفع تبعيض‌ها و نابرابري‌هاي اجتماعي و اقتصادي و تأمين معيشت مناسب براي همة افراد جامعه، بسياري از مشكلات رواني از جامعه رخت برمي‌بندد و هزينه‌هاي سنگين درمان كاسته مي‌شود. در اين بحث با نگاهي عميق‌تر به مسئلة نابرابري و فقر، پيامدهاي آن را براي بهداشت رواني فردي و اجتماعي بررسي مي‌كنيم و سپس رويكرد متون اسلامي دربارة فقر را بررسي مي‌كنيم.

شايد بتوان مسئلة نابرابري و فقر را تلخ‌ترين و دردناك‌ترين مسئلة اجتماعي بشر در طول تاريخ دانست. در دنياي امروز كه پيشرفت اقتصادي عظيمي نصيب بشريت شده است، اين معضل نه تنها حل نشده كه فاصلة فقير و غني نسبت به اعصار پيشين، بيشتر نيز شده است. سازمان بهداشت جهاني در گزارشي كه در سال 1995 منتشر كرده است، فقر شديد را بي‌رحم‌ترين قاتل و مهم‌ترين علت رنج و درد در جهان مي‌داند. ما در ضمن بررسي آثار فقر، بخش‌هايي از اين گزارش را كه به صورت كتاب منتشر شده است، نقل خواهيم كرد.

آثار فقر

الف. آثار جسمي

فقر به صور گوناگون، سلامت جسمي طبقة پايين جوامع را تهديد مي‌كند. فقر، علت اساسي واكسينه نشدن نوزادان، در دسترس نبودن آب تصفيه‌شده و بهداشت، عدم وجود دارو و ديگر راه‌كارهاي درماني و مرگ نوزادان به هنگام زايمان است. فقر علت اساسي كاهش اميد به زندگي، معلوليت و ناتواني و گرسنگي است. فقر مهم‌ترين علت بيماري رواني، استرس، خودكشي، از هم‌پاشيدن خانواده و مصرف مواد مخدر مي‌باشد. در سال 1990 تعداد افرادي كه در فقر شديد زندگي مي‌كردند، يك ميليارد و صدميليون نفر تخمين زده شده است؛ يعني بيش از يك‌پنجم جمعيت كرة زمين. با وجود آنكه از هر ده كودك، هشت نفر عليه پنج بيماري عمدة كشنده براي كودكان واكسينه مي‌شوند و به طور كلي بين سال‌هاي 1980 و 1993 ميزان مرگ و مير نوزادان به 25درصد كاهش يافته و اميد به زندگي بيش از چهار سال افزوده شده و به حدود 65 سال رسيده است، اما در كشورهاي در حال توسعه، هر سال دوازده ميليون و دويست هزار كودك زير پنج سال مي‌ميرند. علّت بيشتر اين مرگ و ميرها، امراضي است كه با صرف چند سِنت براي هر كودك، قابل پيشگيري است. اميد به زندگي در كشورهاي توسعه‌نيافته طبق آمار 1993، چهل‌وسه سال و در كشورهاي توسعه‌يافته، هفتاد و هشت سال؛ يعني دو برابر كشورهاي فقير است. در كشورهاي ثروتمند، اميد به زندگي در سال 2000، به هفتاد و نه سال مي‌رسد، ولي در برخي كشورهاي بسيار فقير، اين شاخص به چهل‌ودو سال تنزل مي‌يابد. تعداد كودكان زير پنج سال كه در سال 1993 مُردند (يعني 12. 2ميليون نفر)، معادل كل جمعيت نروژ و سوئد است. [1]

در آستانة ورود به سال 2000، حدود 30 درصد از ثروتمندترين مردم دنيا، متجاوز از 45 درصد گوشت جهان را مصرف مي‌كنند. اين در حالي است كه نزديك 800 ميليون نفر دچار سوء ‌تغذيه‌اند. بيش از 85 درصد كالاها را20 درصد ثروتمندان جهان مصرف مي‌كنند، اما 20 درصدِ فقيرترين اقشار جامعه 0. 4 درصد كالاهاي مصرفي را در اختيار دارند. درآمد كشورهاي عقب‌مانده كمتر از 89 ميليارد دلار است و اين در حالي است كه 10 نفر از ثروتمندترين افراد جهان 1. 5 برابر رقم مزبور را در اختيار دارند. حدود 60 درصد مردم ساكن در كشورهاي در حال توسعه از خدمات بهداشتي كافي برخوردار نيستند. اين در حالي است كه در آمريكا و اروپا ساليانه معادل هزينة بهداشت و غذاي آن 60 درصد، تنها جهت خريد عطريات مصرف مي‌شود. مشكل جمعيت وسيعي از مردم جهان فقر مطلق است و از حداقل سرپناه و خوراك و پوشاك محرومند. متجاوز از 30 درصد كشورهاي در حال توسعه از آب سالم محرومند و ساليانه 30 ميليون نفر از گرسنگي مي‌ميرند. با وجود اينكه متوسط مصرف پروتئين در كشورهاي اروپايي متجاوز از 120 گرم در روز است، اين رقم در كشورهاي آفريقايي به سختي به 20 گرم در روز مي‌رسد. [2]

با توجه به ارتباط ميان بيماري جسمي و بيماري رواني، فقر از راه تأثيرگذاري بر سلامت جسم، بهداشت رواني فرد را به خطر مي‌اندازد و امكان ابتلا به بيماري‌هاي رواني را در وي افزايش مي‌دهد. بيماري‌هاي جسمي و رواني معمولاً همراه با هم در يك فرد ديده مي‌شوند. افرادي كه بيمار رواني تلقي مي‌شوند، غالباً به لحاظ جسمي نيز بيمارند. از سوي ديگر، بيماران يا ناتوانان جسمي، اغلب دچار ناراحتي رواني‌اند؛ مثلاً، در كهنسالي، ميان افسردگي از يك‌سو، و بيماري‌هاي جسمي، از دست‌دادن كنترل بر ترشحات بدن، فقدان تعادل و ناشنوايي از سوي ديگر، ارتباط و همبستگي وجود دارد. اين ارتباط بين افسردگي، اختلالات شناختي، اغتشاش ذهني حاصل از عفونت، اثرات جانبي دارو، ديابت و اختلالات تغذيه‌اي نيز وجود دارد. بنابراين، اگر يك گروه اجتماعي يا افراد منطقة خاصي را در نظر بگيريم كه مرگ زودرس، مرض قلبي، بيماري‌هاي مزمن و ناتوان‌كننده، زخم‌هاي گوارشي، حوادث دوران كودكي و امثال آنها در آنان بيشتر است، به احتمال زياد فقيرند و ميزان خودكشي، افسردگي، اضطراب و اسكيزوفرني در بين آنان زياد است. [3]

ب. آثار فرهنگي ـ اجتماعي

1. فقر فرهنگي: غالباً فقر مادي با فقر فرهنگي همراه است. كسي كه از حيث مادي فقير است، فكرش آن‌قدر مشغول تأمين مايحتاج اولية زندگي است كه كمتر مجال و فرصتي براي برآوردن نيازهاي فرهنگي و تربيتي خود و خانواده‌اش دارد. اگر هم فرصتي براي اين كار پيش بيايد، زمينه‌ها و امكانات آن برايش فراهم نيست. در ‌نتيجه، بسياري از مواهب و استعدادهاي خدادادي وي به فعليت نمي‌رسند و بهره‌برداري درستي از آنها صورت نمي‌گيرد. آلفرد مارشال در كتاب تاريخي خود چنين مي‌نويسد: درست است كه به رغم فقر، تحت تأثير عوامل ديني، روابط دوستي و محبت‌هاي خانواده، ممكن است انسان احساس بزرگ‌ترين خوشبختي را بكند و امكان داشته باشد استعدادهاي خود را شكوفا سازد، ولي با وجود اين بايد اذعان داشت كه در محيط فقر، به ويژه در مناطق پرجمعيت، فقر اقتصادي موجب از بين‌رفتن و پژمرده‌شدن استعدادهاي انساني مي‌شود. كساني كه در شهرهاي بزرگ كنوني زندگي مي‌كنند، فرصت كمتري مي‌يابند تا با ديگران پيوند دوستي ببندند. بدون شك، بيماري روحي، جسمي، اخلاقي و فكري فقرا علل ديگري نيز دارد، امّا فقر يكي از عمده‌ترين آنهاست به‌طور كلي رفتار ناهنجار فقرا ناشي از فقر آنان است هنگامي كه علل فقر را بررسي مي‌كنيم، در‌واقع در علل تنزل مقام عدة زيادي از ابناي بشر مطالعه مي‌كنيم. [4]

فقر فرهنگي و فقدان تعليم و تربيت و تحصيلات مناسب، فرد را از دستيابي به روش‌هاي كنترل بر محيط و كاستن از استرس‌هاي ناشي از فقر و محروميت باز ‌مي‌دارد و او را در معرض اختلالات رواني قرار مي‌دهد. علاوه بر اين، محروميت از سواد و تحصيلات، فقر مادي را تشديد مي‌كند و اين تسلسل همچنان ادامه مي‌يابد و با افزايش فقر، بهداشت رواني فرد بيشتر آسيب مي‌بيند.

2. انزوا: تنگدستي به طور طبيعي سبب مي‌شود فرد از چشم جامعه ساقط شود و به گوشة تنهايي پناه برد. حضرت علي عليه السلام فرمودند: «غنا در غربت وطن است و فقر در وطن غربت». [5] يعني كسي كه ثروتمند است اگر در غربت هم باشد، انگار كه در وطن خود زندگي مي‌كند، امّا تنگدست در وطن خود نيز همانند غريبه است; كسي به او اعتنا نمي‌كند و در‌ نتيجه منزوي است. كمبود روابط با ديگران و احساس تنهايي زمينة مساعدي است براي ابتلا به بيماري‌هاي رواني. از عوامل جاذبة ميان‌فردي و ارتباطات مناسب با ديگران، وضعيت ظاهري و از جمله، پوشش افراد است. به دليل اينكه معمولاً فقر موجب مي‌شود وضعيت ظاهري و لباس فرد در حد پايين و نامطلوب باشد، فقرا در برقراري روابط اجتماعي مشكلات جدي خواهند داشت كه گاه موجب در ‌پيش‌گرفتن انزوا از سوي آنان مي‌شود.

3. پرخاشگري: در جامعه‌اي كه به سبب بي‌عدالتي در توزيع ثروت‌هاي عمومي، مردم به دو دستة فقرا و اغنيا تقسيم شده‌اند و فاصلة طبقاتي عظيمي بين آنان وجود دارد، كينه و عداوت موج مي‌زند. مردم فقير با ديدن زندگي اشرافي ثروتمندان و مشاهدة زندگي فلاكت‌بار خود، كينة آنان را به دل مي‌گيرند و عقده‌هاي رواني بسيار در خود به‌وجود مي‌آورند. علاوه بر اين، كينة دروني و فروخوردة فقرا ممكن است روزي سرباز كند و كساني را كه مسبب اين وضعيت هستند، در خود فرو‌برد. بنابراين، خشم و پرخاشگري طبقات پايين جامعه يا متوجه خود آنان مي‌شود و عقده‌هاي رواني به‌وجود مي‌آورد و يا معطوف اغنيا مي‌گردد و جامعه را از حالت تعادل به سوي هرج‌و‌مرج سوق مي‌دهد. اميرالمؤمنين عليه السلام به فرزندش محمد حنفيه فرمود: «پسرم، از فقر بر تو بيمناكم. از آن به خدا پناه ببر كه فقر كاستي در دين و پريشاني در فكر و عقل ايجاد مي‌كند و سبب دشمني و كينه است». [6] جملة جالبي هم در اين زمينه از ابوذر نقل شده است: «فردي كه مايحتاج زندگي خود را در خانه ندارد، بسيار در معرض آن است كه پرخاشگري خود را نه‌تنها متوجه افراد، بلكه در جهت تخريب كل نظام اجتماعي سوق دهد». [7]

4. ضعف اخلاقي و نابهنجاري‌هاي اجتماعي: فقر زمينة مساعدي است براي برخي صفات زشت اخلاقي، نظير حسد كه نتيجه‌اش در جامعه به صورت نابهنجاري‌هاي اجتماعي بروز مي‌كند. اميرالمؤمنين عليه السلام مي‌فرمايد: «كسي را كه دنبال رزق و روزي خود مي‌رود، نكوهش نكنيد؛ زيرا كسي كه امكانات زندگي ندارد، خطا و اشتباهاتش زياد است». [8] يكي از پيشتازان جرم‌شناسي در طي يك بررسي نشان داده است كه در ايتاليا خانواده‌هاي فقير 60 درصد جمعيت را تشكيل مي‌دادند، اما جرايم مربوط به آنها 85 تا 90 درصد كل جرايم بوده است. همچنين برخي تحقيقات ديگر حاكي از آن است كه 19 درصد جرايم مربوط به فقراي لندن بوده است، در صورتي كه آنان 8 درصد جمعيت را تشكيل مي‌دادند. البته اين بدان معنا نيست كه همة فقرا بزهكار هستند، بلكه بايد گفت كه اگر بيشتر منحرفان و مجرمان فقير باشند، بيشتر فقرا مجرم و بزهكار نيستند.

ماركس، هانري جرج، ويليام بونگر و ديگران در شيوه‌هاي پيشنهادي خويش توصيه مي‌كنند كه بايد كوشش خود را در راه بهبود وضع توزيع درآمدها به‌كار ببريم و بر نابرابري‌هاي اقتصادي فائق آييم. نه‌تنها به دليل اينكه اين امر به خودي خود زيبنده نيست، بلكه به دليل اينكه نابرابري‌هاي اقتصادي زايندة فساد، تباهي و انواع كجروي‌هاست. [9]

5. ضعف اعتقاد و دينداري: شايد مهم‌ترين پيامد منفي فقر از ديدگاه دين آن باشد كه فقر بستر مناسبي براي كفر و بي‌ديني و ضعف اعتقادي است. در روايت مشهوري از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «كاد الفقر ان يكون كفراً»; فقر به مرز كفر نزديك است. [10] احتمالاً مشكل‌بودن فهم رابطة فقر مالي با كفر موجب شده است كه برخي، فقر در اين روايت را به فقر نفس (فقر رواني) تفسير كنند، امّا بايد گفت كه برخي ديگر از مفسران حديث، نظير غزالي، لفظ فقر در اين سخن را به همان معناي فقر مادي گرفته و در تبيين آن گفته‌اند: فقر، انسان را در پرتگاه كفر قرار مي‌دهد؛ زيرا اولاً، موجب حسادت به توانگران مي‌شود كه حسد، حسنات و خوبي‌هاي انسان را از‌ بين مي‌برد و ثانياً، فقر موجب مي‌شود كه فقير در برابر ثروتمندان اظهار ذلت و خواري كند و به آبرو و دينش لطمه وارد شود؛ ثالثاً، سبب ناخشنودي به قضا و قدر الهي و نارضايتي از روزي مي‌شود و اين امر، اگر هم كفر نباشد، به كفر مي‌كشاند. [11] علاوه بر اين، در سخن ديگري كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم در اواخر عمرشان نقل شده است، ايشان به حاكمان پس از خود تذكراتي مي‌دهند كه از جملة آنها اين است كه مردم را فقير و تهيدست نگذارند تا به كفر كشيده شوند. [12] در‌ واقع، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به حاكمان و برنامه‌ريزان اقتصادي جامعه، فقرزدايي را يادآوري مي‌كند و به آنان هشدار مي‌دهد كه بايد با اجراي عدالت و رفع تبعيض و برنامه‌ريزي براي استفادة بيشتر و بهتر از مواهب الهي، موجبات تأمين معيشت مناسب را براي عموم مردم فراهم كنند تا به كفر و بي‌ديني كشيده نشوند. با توجه به اينكه متوليان امر جامعه فقط مي‌توانند مأمور از بين‌بردن فقر مادي باشند، نه فقر رواني و با توجه به اينكه در هر دو حديث از رابطة فقر و كفر سخن گفته شده است، مي‌توانيم بگوييم كه به احتمال قوي مقصود از فقر در «كاد الفقر أن يكون كفراً»، فقر مادي است. علاوه بر اين، در برخي منابع، سخني از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به اين صورت نقل شده است كه اگر رحمت خداوند بر فقراي امت من نبود، فقرْ آنان را به مرز كفر نزديك مي‌كرد. [13] اين سخن، يا حديث مستقلي در كنار آن سخن مشهور است يا يك حديث است كه در برخي منابع به صورت كامل و در برخي ديگر، ذيل آن آمده است. در هر حال، به دليل اينكه مسلماً مقصود از فقرا در اين سخن نيازمندان جامعه است، قاعدتاً فقر در بخش پاياني آن نيز به معناي فقر مادي است.

در گفتار ديگري هم كه پيش از اين ذكر كرديم، امام علي عليه السلام فقر را كاستي در دين توصيف مي‌كند. اينكه فقر موجب نقصان دين است، به چه معناست؟ فقر اگر حاصل از تنبلي و سستي فرد نباشد، گناه و جرم نيست و ننگي براي فرد به حساب نمي‌آيد. پس منظور از اين رابطه آن است كه فقر موجب مي‌شود كساني كه ايمان قوي ندارند زودتر به گناه بيفتند؛ زيرا برخي گناهان از فقر و احتياج ناشي مي‌شوند. اين تفسيري است كه استاد شهيد مطهري از اين جمله دارد. [14] شيخ محمد عبده هم در شرح اين جمله چنين نظري دارد و مي‌گويد: زماني كه فقر شديد شد، ممكن است انسان را وادار به خيانت، دروغگويي، ذلت‌پذيري، امتناع از كمك‌كردن به حق كند و همة اينها كاستي در دين است. [15]

از نظر ما، تفسير ديگري نيز براي اين جمله متصور است؛ فقرا به دليل فقر مالي از انجام‌دادن برخي اعمال عبادي نظير حج، صدقه و دستگيري از نيازمندان محروم هستند. هر‌چند اين امر به اختيار آنان صورت نگرفته است و تقصيري متوجه آنان نيست، امّا در ‌هر‌حال محروميت از برخي منافع دينداري و اعمال عبادي است. به همين جهت، آموزه‌هاي ديني تأكيد دارند كه فقرا از لحاظ مالي بايد به‌نحوي تأمين شوند كه علاوه بر نيازهاي ضروري و فيزيولوژيك، نظير خوراك، پوشاك، مسكن و ازدواج، بتوانند نيازهاي معنوي خود را نيز ارضا كنند. امام صادق عليه السلام در روايتي مي‌فرمايد: «به مؤمن از زكات آن‌قدر داده مي‌شود كه بخورد، بياشامد، لباس تهيه كند، ازدواج نمايد، حج به‌جا آورد، صدقه دهد و قرض خود را ادا كند». [16] جمع بين اين دو تفسير دربارة رابطة فقر و كاستي در دين هم ممكن است؛ بدين‌صورت كه فقرا اگر ايمان قوي نداشتند، زودتر به گناه مي‌افتند و در‌نتيجه، دينداري و ايمانشان كاستي مي‌پذيرد، اما اگر صبر و تحمل كردند و در مقابل وسوسة گناه و آلودگي توانستند مقاومت كنند، از برخي مزاياي دينداري و كارهاي عبادي محروم مي‌شوند. [17]

ج. آثار رواني

همان‌گونه كه بيان شد، آثار جسمي و فرهنگي ـ اجتماعي فقر، تأثير بسياري بر سلامت روان دارد. با وجود اين، در اين بخش برخي پيامدهاي نامناسب رواني را كه معمولاً بدون واسطه از فقر ناشي مي‌شود، بررسي مي‌كنيم.

1. كاهش عزت‌نفس

فقير از جايگاه اجتماعي مناسبي برخوردار نيست و همواره مورد تحقير قرار مي‌گيرد. احتمالاً بتوان گفت كه بيشترين آثار رواني فقر از نگرش منفي مردم نسبت به آن نشأت مي‌گيرد. مردم با فقرا به شيوه‌اي كاملاً متفاوت از ثروتمندان رفتار مي‌كنند. اين نگرش منفي و تحقيرآميز در مورد مستضعفان را در مدرسه، فروشگاه، مطب پزشك، بيمارستان، بانك و مراكز اجتماعي ديگر مي‌توان مشاهده كرد. ونسان دكلژاك (1989) معتقد است كه در اجتماع مادي امروزي، كساني كه احساس مي‌كنند پايين‌تر يا بي‌لياقت‌تر از ديگرانند يا حتي احساس مي‌كنند كه محكوم شده‌اند، در همة موارد زندگي احساس شرمساري و خجالت مي‌كنند. اين شرم مثل يك زخم روحي احساس مي‌شود و به «نوروز طبقه» شباهت دارد. در‌واقع، نگاه و رفتار ديگران براي تشكيل هويت شخصي و خودپندارة كسي كه مبتلا به «نوروز طبقه» است، اهميت مي‌يابد.

انسان فقير احساس مي‌كند كه بينوا، فقير، بي‌دست و پا، بي‌لياقت و كمتر از همه است. او باور مي‌كند كه همين هويت را دارد. قبول تحقير ديگران به تدريج دروني مي‌شود و فرد را به اين نتيجه مي‌رساند كه خود را تحقير كند و عزت‌نفس و اعتماد‌ به ‌نفسش را از دست بدهد و اين تصور در وي ايجاد شود كه مسبب اصلي همة بدبختي‌ها و ناشايستگي‌ها، تنها خود اوست. [18]

به نظر مي‌رسد كه نگاه متفاوت به فقرا به اجتماع مادي امروز اختصاص ندارد؛ هميشه اين‌گونه بوده است. اميرالمؤمنين عليه السلام در كلامي بسيار زيبا مي‌فرمايد كه وقتي دنيا به كسي رو ‌كرد (مثلاً صاحب ثروت يا قدرت شد)، مردم فضايل و خوبي‌هايي را كه ديگران دارند، به او نسبت مي‌دهند، اما اگر دنيا به كسي پشت كرد، حتي خوبي‌هاي خود وي از او گرفته مي‌شود. [19] آن حضرت در سخن ديگري مي‌فرمايد: «فقير حقير و ناچيز شمرده مي‌شود. به حرفش گوش نمي‌دهند و جايگاهش را نمي‌شناسند. اگر فقير راست بگويد، او را دروغگو مي‌نامند و اگر زاهد باشد، او را نادان مي‌خوانند». [20]

خلاصه، فقير به دليل عدم برخورداري از جايگاه شايسته در ميان جامعه، عزت‌نفس خود را از دست مي‌دهد و به همين دليل در معرض ابتلا به انواع اختلالات رواني قرار مي‌گيرد. خودكشي كه اكنون دومين علت مهم مرگ‌و‌مير در ميان جوانان است، ارتباط و همبستگي بسيار نيرومندي با طبقة اجتماعي و محروميت دارد. همچنين خودكشي با الكليسم و اعتياد كه در ميان كارگران غير‌ماهر، بيكاران و بي‌خانمان‌ها رواج بيشتري دارد، مرتبط است. همچنين افسردگي كه شايد به لحاظ تعداد افرادي كه به آن مبتلا هستند متداول‌ترين شكل بيماري رواني باشد، همبستگي و ارتباط بسيار شديدي با طبقة اجتماعي دارد؛ هر‌قدر فقيرتر باشد، احتمال ابتلا به افسردگي در وي بيشتر خواهد بود. رفتار خودآزارانة شديد نيز كه دست‌كم ده برابر بيشتر از خودكشي رواج دارد و در‌واقع پيش‌درآمدي براي آن است، همين الگوي ارتباط با طبقة اجتماعي را نشان مي‌دهد. [21]

2. اضطراب و تشويش‌خاطر

لازمة وجود آرامش در زندگي، تأمين‌شدن حداقل امكانات معيشتي است. بدون وجود اين امكانات، فرد دچار اضطراب و نگراني مي‌شود و زمينة ابتلا به بيماري رواني شديدتر ايجاد مي‌گردد. امام صادق عليه السلام در حديث طولاني و معروفي كه در مقام بحث با مدعيان زهد و متصوفة زمان خود داشتند، به روش زندگي سلمان اشاره مي‌كند و مي‌فرمايد: سلمان وقتي نصيب سالانة خود را از بيت‌المال مي‌گرفت، به اندازة يك سال مخارج خود را ذخيره مي‌كرد. به او گفتند: تو با اين همه زهد و تقوا به فكر ذخيرة يك سال خود هستي؟ شايد امروز يا فردا بميري و به آخر سال نرسي. سلمان در جواب گفت: شايد هم نمردم. چرا فقط مردن مرا فرض مي‌كنيد و زنده ماندنم را در‌ نظر نمي‌گيريد؟ اگر زنده ماندم، نيازهايي دارم كه بايد برآورده شوند. اي نادان‌ها، شما نمي‌دانيد كه انسان اگر به مقدار كافي وسايل زندگي نداشته باشد، در اطاعت حق كوتاهي مي‌كند و نشاط و نيروي خود را در اين راه از دست مي‌دهد، ولي اگر به قدر كافي وسايل زندگي فراهم شد، آرامش و اطمينان‌خاطر مي‌يابد. [22]

3. اختلالات رواني

تا اينجا به برخي آثار رواني فقر اشاره كرديم و تبيين‌هاي نظري بر‌ اساس متون اسلامي از آن ارائه داديم. تحقيقات تجربي نيز ارتباط نزديك وضعيت اقتصادي فرد و بهداشت رواني وي را تأييد مي‌كند. معلوم نيست كه آيا وضعيت اقتصادي نامناسب، فرد را در معرض ابتلا به اختلالات رواني قرار مي‌دهد يا ابتلا به اختلالات رواني موجب وضعيت بد اقتصادي مي‌شود، اما با وجود اين، روشن است كه قرارگرفتن در شرايط بد اقتصادي، افراد را مستعد بروز مشكلات بهداشت رواني مي‌كند. علاوه بر اين، شرايط اقتصادي نامناسب، رهايي از بيماري رواني و بازيابي سلامت را بسيار دشوار مي‌كند. اين در مقايسه با افرادي است كه در شرايط بهتر و مطلوب اقتصادي قرار دارند. [23]

يكي از اولين تحقيقات در مورد رابطة ميان متغيرهاي اجتماعي و اختلالات رواني، بررسي روابط بين طبقه اجتماعي و اسكيزوفرني بود. از زمان اجراي اولين مطالعه در دهة 1930 ميلادي در آمريكا، تاكنون تحقيقات پيگيرانه فراواني در نقاط گوناگون دنيا اجرا شده و ثبات غير‌منتظره‌اي در تمام اين مطالعات يافت شده است. در مطالعة اوليه‌اي كه در سال 1939، فاريس و دانهام منتشر كردند، محل سكونت تمام بيماران بستري‌شده در يك دورة دوازده ساله در چهار بيمارستان ايالتي و دوازده بيمارستان خصوصي شهر شيكاگو روي نقشة سرشماري آن شهر مشخص شد. وقتي آمار بيماري‌هاي رواني بر‌حسب تعداد موارد در هر صد ‌هزارنفر بيان شد، محققان متوجه تفاوت در بروز اختلال رواني در نواحي گوناگون شهر شدند. اين موضوع به‌ويژه در مورد اسكيزوفرني قابل‌توجه بود؛ 700 مورد در نواحي مركزي شهر و 100 مورد در نواحي مسكوني حومة آن. قدم بعدي هم‌بسته‌كردن شاخص‌هاي اجتماعي و جمعيت‌شناختي ديگر با ميزان‌هاي متفاوت پذيرش بيمارستاني در نواحي گوناگون آن شهر بود. در نواحي‌اي كه بيماران بيشتر بودند، الكليسم، اعتياد و فقر هم بيشتر بود و ساكنان آن غالباً جزو پايين‌ترين طبقات اجتماعي بودند و زير خط رسمي فقر زندگي مي‌كردند. اين دو محقق از مطالعة خود نتيجه گرفتند كه فقر و نابساماني اجتماعي، زمينه‌ساز اسكيزوفرني و ساير مشكلات رواني‌اند.

در اين مطالعه، چندين خطاي بارز وجود داشت كه عمده‌ترين آنها اصطلاحاً جهت عليت[24] نام دارد؛ بدين معنا كه آنان فرض مي‌كردند كه فقر علت بروز بيماري‌هاي رواني است. امروزه امكان اتخاذ جهت علّي كاملاً مخالف با اين فرض هم وجود دارد. امروزه بحث بر سر اينكه آيا موقعيت اجتماعي پايين، علت اختلال رواني است يا اختلال رواني سبب مي‌شود موقعيت اجتماعي بيماران در پايين‌ترين سطح باشد، به بحثي كهنه تبديل شده و هنوز به‌طور كامل حل نشده است.

پس از اين مطالعه، مطالعات ديگري با روش‌هاي بهتر، از ‌قبيل بررسي فردي بيماران بستري‌شده و روش زمينه‌يابي اجتماعي نيز انجام گرفته‌اند كه همه نشان‌دهندة ارتباط موقعيت اجتماعي پايين و خطر بالاتر مشكلات رواني‌اند. در يك بررسي تطبيقي از يافته‌هاي 44 مطالعه كه از روش زمينه‌يابي اجتماعي استفاده كرده بودند، معلوم شد كه طبقة اجتماعي تنها متغير جمعيت‌شناختي است كه به‌طور پايدار با وضعيت روان‌شناختي ارتباط دارد. سن، جنس و نژاد هيچ‌كدام چنين ارتباط پايداري را نشان ندادند. در 28 مطالعه از 33 مطالعه‌اي كه طبقة اجتماعي را به مثابة يك متغير در‌نظر گرفته بودند، در پايين‌ترين طبقة اجتماعي، مشكلات رواني بيش از ساير طبقات به‌چشم مي‌خورد. [25]

وضعيت اجتماعي‌ـ ‌اقتصادي پايين (از نظر درآمد، تحصيلات و شغل) ارتباط نيرومندي با بيماران رواني دارد. چندين دهه است كه مشخص شده است افراد طبقة اجتماعي‌ـ‌ اقتصادي پايين‌تر، حدود دوو‌نيم برابر بيشتر از طبقات بالاتر احتمال ابتلا به اختلال رواني دارند. دلايل اين ارتباط كاملاً روشن نيست، اما ممكن است وجود استرس بيشتر در زندگي فقرا و آسيب‌پذيري بيشتر آنان در برابر انواع عوامل استرس‌زا در مجموع، منجر به برخي اختلالات رواني نظير افسردگي شود. [26] مؤلف ديگر در اين زمينه، ارتباط ميان شرايط اقتصادي و بهداشت رواني را چنين خلاصه كرده است: فقرا بيش از اغنيا، تقريباً به همة بيماري‌ها و ناتواني‌ها اعم از جسمي و رواني مبتلا مي‌شوند. اين هم به لحاظ دفعات ابتلا و هم شدت و مدت آن است. [27]

رويكرد متون اسلامي به فقر

در متون اسلامي به آموزه‌هايي مانند زهد و رضا برمي‌خوريم كه تصور مي‌شود تلويحاً فقر را مي‌پذيرد. از اين جهت براي روشن‌شدن ديدگاه اسلام مناسب است فقر را در متون اسلامي بررسي كنيم.

الف. معاني فقر: اين كلمه و مشتقات آن و نيز كلمات مشابه آن نظير مسكين، در منابع اسلامي دست‌كم به چهار معناي متفاوت به‌كار رفته است:

1. فقر مادي: مثل مواردي كه قرآن موارد مصرف زكات را بيان مي‌كند و فقرا را جزو آنان به‌شمار مي‌آورد[28].

2. فقر وجودي: به اين معنا كه انسان نسبت به خداوند فقير به تمام معناست؛ يعني در وجود و هستي خود نيازمند كامل به اوست.

3. فقرالنفس يا آزمندي و حرص: مانند: كاد الفقر أن يكونَ كفراً.

4. فقر و نياز به خداوند: مثلاً: اللهم اغنني بالافتقار اليك و لا تفقرني بالاستغناء عنك؛ خدايا، با احساس نياز به خودت مرا بي‌نياز كن و با حس بي‌نيازي از خودت، مرا به فقر مبتلا نكن. [29]

به‌نظر مي‌رسد كه واژة فقر در اصل به معناي تهيدست‌بودن و نياز است كه متعلق آن گاهي وسايل زندگي و ماديات است و گاهي اصل وجود و هستي انسان. بنابراين، معناي اول و دوّم در‌واقع دو معنا نيستند، بلكه دو مصداق از يك معنا مي‌باشند. نياز وجودي بشر به خداوند امري است واقعي؛ يعني فرد چه به اين نياز توجه كند و آن را احساس نمايد و چه چنين احساسي در او وجود نداشته باشد، بالأخره اين فقر و تهيدستي در او هست. البته وجود چنين احساسي در درون فرد، آثار رواني فراواني برايش به ارمغان مي‌آورد و در تأمين بهداشت رواني وي بسيار مؤثر است. اگر انسان به چنين دركي رسيد، غني واقعي است، هر‌چند در زندگي مادي غني نباشد. اما اگر چنين فهم و دركي برايش حاصل نشد، فقير واقعي است و اگر تمام امكانات براي زندگي مادي را در اختيار داشته باشد، باز هم حريصانه دنبال مقدار بيشتري از آن است و به قول پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم اگر انسان به اندازة وسعت دو بيابان مال داشته باشد، طالب گسترة بيابان سوم است و چشم او را جز خاك چيزي پر نمي‌كند. [30] اين همان معناي چهارمي است كه اشاره شد و برخلاف معناي دوم، قابل تحسين و تمجيد است؛ زيرا امري اكتسابي است. اما دربارة معناي سوّم بايد گفت كه به‌نظر مي‌رسد استعمال كلمة فقر در آن، نيازمند قرينه باشد؛ مثلاً، گفته شده است كه بدترين نوع فقر، فقر رواني (زياده‌خواهي شديد) است. [31] بنابراين، اگر قرينه‌اي وجود نداشت، فقر را در متون اسلامي بر فقر مادي حمل مي‌كنيم. به همين جهت در اين حديث معروف كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و امام صادق عليه السلام نقل شده است: «كاد الفقر ان يكون كفراً»، منظور از فقر، فقر مادي است. نزديك بودن فقر به كفر را مي‌توان اين‌گونه تبيين كرد كه فقر مانع رفع نيازهاي اوليه مي‌شود و همين محدوديت موجب مي‌شود كه افراد در اعتقادات ديني خود هم به‌تدريج ترديد كنند. گاه محروميت موجب مي‌شود افراد به رفتارهاي نامناسب دست بزنند و انجام تدريجي رفتارهاي نابهنجار از لحاظ ديني، ممكن است افراد را به مرحلة كفر و بي‌اعتقادي بكشاند. [32]

ب. عدم مطلوبيت فقر از ديدگاه اسلام

تأثير فقر بر كاهش دينداري را در متون اسلامي بررسي كرديم. توجه به موارد مزبور كه شواهد تجربي بسياري نيز بر آن وجود دارد، كافي است كه فقر را از ديدگاه اسلام نامطلوب تلقي كنيم، به عبارت ديگر، آموزه‌هاي ديني وجود فقر و نابرابري را براي جامعه ماية ننگ و براي بهداشت رواني و دينداري فرد نامطلوب مي‌داند. برخي دلايل عدم مطلوبيت فقر از نظر دين از لابه‌لاي مباحث مربوط به آثار فقر قابل استنباط است، اما براي وضوح بيشتر تلقيِ منفي اسلام از فقر به نكاتي اشاره مي‌كنيم:

1. اسلام شديداً طرفدار عدالت اجتماعي و اقتصادي است و اصولاً برپايي قسط و عدل از مهم‌ترين اهداف بعثت انبيا شمرده شده است. [33] از سوي ديگر، مي‌دانيم كه فقر در يك جامعه غالباً از نابرابري و بي‌عدالتي سرچشمه مي‌گيرد. اميرالمؤمنين عليه السلام مي‌فرمايد: «فقير بخاطر زياده‌خواهي ثروتمند گرسنه مي‌ماند». [34] در دو روايت تقريباً مشابه از امام صادق و امام كاظم عليهم السلام آمده است كه برقراري عدالت موجب غنا و بي‌نيازي مردم مي‌شود و در‌واقع، دليل فقر عده‌اي در جامعه، عدم رعايت عدالت در توزيع ثروت‌هاست. [35]

2. فقرزدايي از برنامه‌هاي مسلم اقتصادي در اسلام است. پيشوايان دين، رفع فقر را وظيفة خود مي‌دانستند و چه به‌عنوان يك فرد عادي و چه به‌عنوان مسئول جامعة اسلامي، سعي در ريشه‌كن كردن فقر و محروميت داشتند. امام علي عليه السلام در سخني كه در ابتداي به‌دست‌گرفتن زمامداري جامعه ايراد كردند، يكي از دلايل پذيرش آن را تعهدگرفتن خداوند از دانشمندان بر عدم رضايت به پرخوري عده‌اي ستمگر و گرسنگي و بيچارگي گروهي مظلوم مي‌داند. [36] اصولاً واجب‌شدن زكات، خمس و صدقات واجبِ ديگر براي آن است كه فقرا زندگي بهتري پيدا كنند و از مواهب زندگي بهره‌مند شوند. اين نشانة آن است كه هدف دين و مقصود از اين مقررات، رسيدن به مواهب زندگي و بهره‌مند‌شدن از آن است. اگر مقصود و هدف دين فقيربودن بود و حد اعلاي تربيت ديني آن بود كه بشر از متاع اين جهان اعراض كند و در فقر و مسكنت و بيچارگي زندگي نمايد، پس فقرا به آن هدف عالي رسيده‌اند و نبايد به آنان چيزي داد تا از حال خوش و سعادتمندانة خويش خارج نشوند. آنان نيز چون غرق در سعادتند نبايد بپذيرند. [37]

3. در كلام و دعاي امامان معصوم عليهم السلام موارد پناه‌بردن به خداوند از فقر و نيز درخواست غنا و بي‌نيازي از مردم فراوان ذكر شده است كه به‌عنوان نمونه به چند مورد اشاره مي‌كنيم:

الف. خدايا، از نيازمندي به همتايان خود، به تو پناه مي‌برم. [38]

ب. خدايا، به تو پناه مي‌برم از ثروتي كه موجب طغيان شود، از فقري كه فراموشي آورد (ظاهراً مقصود آن است كه فقر موجب مي‌شود نام و ياد فرد در جامعه به فراموشي سپرده شود و در‌واقع، منزوي گردد)، از همسايه‌اي كه مرا بيازارد و به تو پناه مي‌برم از بي‌آبرويي‌هاي ناشي از فقر و از ذلت بدهي و قرض. [39]

ج. رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: خدايا از كفر و فقر به تو پناه مي‌برم. فردي پرسيد: آيا اين دو همتاي هم و هم‌سنگ هستند؟ پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: آري. [40]

علامه مجلسي با اينكه ديدگاه مقبولي در اين زمينه ندارد و به‌نظر مي‌رسد كه جانب فقر را ترجيح مي‌دهد، ولي مي‌گويد: درخواست فقر در دعاها وارد نشده است و در غالب آنها پناه‌بردن به خداوند از فقر آمده است. [41]

بنابراين، چنين پديده‌اي كه پيشوايان ديني دائماً براي رهايي از آن به خداوند پناه مي‌برند و هيچ وقت آن را از او درخواست نمي‌كنند، چگونه مي‌تواند مطلوب دين باشد؟

4. انسجام اجتماعي و همدلي ميان افراد براي حفظ جامعة اسلامي بسيار ضروري است و به همين جهت در موارد متعددي به آن دعوت شده است؛ مثلاً، قرآن كريم در اين‌باره مي‌فرمايد: «به ريسمان الهي چنگ بزنيد و متفرق نشويد». [42]از سوي ديگر، در جامعه‌اي كه عدالت در آن وجود ندارد و عده‌اي در ‌نهايت فقر زندگي مي‌كنند، در حالي كه برخي ديگر در اوج رفاه هستند، انتظار همدلي و انسجام جامعه، انتظاري واهي است و چنين جامعه‌اي محكوم به زوال مي‌باشد. در كلامي منسوب به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم آمده است: «المُلك يبقي مع‌الكفر و لا يبقي مع الظلم»;[43] اگر جامعه‌اي عادل و متعادل باشد قابل بقا هست، هر‌چند مردم آن جامعه كافر باشند، اما اگر ظلم و نابرابري در آن پيدا شد، ديگر چنين جامعه‌اي باقي نمي‌ماند، هر‌چند مردم به‌حسب ظاهر مسلمان باشند. [44]

5. دين براي برآوردن نيازهاي عالي‌تر رواني و سعادت انسان برنامه دارد، امّا ارضا نشدن نيازهاي سطح پايين‌تر و فيزيولوژيك و در ‌واقع، وجود فقر در جامعه مي‌تواند مانعي براي دست‌يافتن به آنها باشد؛ به عبارت ديگر، برآوردن نيازهاي مادي و سطح پايين، زمينه و بستر مناسبي است براي اينكه فرد به فكر نيازهاي والاتر بيفتد و به‌دنبال ارضاي آنها برود. احاديث متعددي به اين مضمون وارد شده است كه غنا و تأمين معاش كمك خوبي براي تقواي الهي است. [45]

6. عواقبي كه فقر به‌دنبال خود دارد، از نظر دين مطلوب نيست؛ مثلاً، آموزه‌هاي اسلامي براي عزت‌نفس اهميت فراواني قائل است. قرآن كريم نيازمنداني را كه جامعة اسلامي موظف به تأمين معشيت آنان است، چنين توصيف مي‌كند: آنان چنان خويشتن‌دار و عفيفند (عزت‌نفس دارند) كه افراد ناآشنا به احوالشان، آنان را بي‌نياز و ثروتمند تصور مي‌كنند، ولي از چهره‌هايشان مي‌توان فقر و نياز را در آنان تشخيص داد و به‌هيچ‌وجه با اصرار چيزي از مردم درخواست نمي‌كنند. همچنين در روايات متعددي آمده است كه خداوند كارهاي مؤمن را به خود وي واگذار كرده است، اما اجازة ذلت‌پذيري به وي نداده است. [46] به همين دليل، به كسي كه قرار است نياز فقيري را برطرف كند، توصيه شده است كه اين كار را قبل از درخواست وي و قبل از آنكه آبروي خود را خرج كند، انجام دهد. در ذيل همين روايت امام صادق عليه السلام تأكيد فرمود: به خدا قسم، اگر پس از درخواست و لطمه‌ديدن آبرو و عزت‌نفس فقير، همة اموال خود را در اختيار او بگذاري، نمي‌تواني آسيب وارده به شخصيت وي را جبران كني. [47] سخن در اين زمينه بسيار است، [48] اما آنچه در اينجا مدّنظر بود، آن است كه نمي‌توان معلول و پيامد چيزي را نامطلوب و زشت تلقي كرد، اما علّّت را مطلوب و قابل‌قبول دانست. پيامدهاي ديگر نابرابري و فقر، از‌قبيل فقدان تعليم و تربيت، ضعف اخلاقي و عقيدتي، نابهنجاري‌هاي اجتماعي و بروز كينه و عداوت در ميان افراد جامعه نيز چنين وضعيتي دارند. اگر دين براي انسجام اجتماعي، تدين و وجود فضايل اخلاقي و علم‌آموزي و بالابودن سطح فرهنگ و امثال آنها ارزش قائل است، پس مساوات و نزديك‌بودن سطح زندگي در ميان افراد جامعه و محو فقر و نابرابري را نيز مطلوب و مايه ثبات اجتماعي و تأمين‌كننده اهداف والاي ديني مي‌داند.

ج. موارد مطلوبيت فقر در متون اسلامي

هر‌چند فقر به‌طور كلي از ديدگاه اسلام نامطلوب است و پيامدهاي نامناسبي براي سلامت جسماني و رواني افراد دارد، امّا مي‌توان در برخي شرايط و از جهات خاصي و برخي برداشت‌ها، آثار و جنبه‌هاي مثبتي براي آن در‌نظر گرفت. در اينجا با بيان نكته‌هايي، درصدديم موارد مطلوبيت فقر را از ساير موارد متمايز كنيم و بدفهمي‌هايي مربوط به فقر را شرح دهيم.

1. فقر اختياري در مقابل فقر تحميلي

در يك تقسيم‌بندي، فقر مادي را مي‌توان به دو نوع فقر اختياري و فقر تحميلي تقسيم كرد. فقر تحميلي، همان‌گونه كه از نامش پيداست، وضعيت ناگواري است كه فرد علي‌رغم ميل باطني، مجبور به پذيرش آن مي‌شود و غالباً ناشي از توزيع ناعادلانة ثروت در جامعه است. در مقابل، در فقر ارادي (انتخابي) خود فرد فقر را برمي‌گزيند يا به سبب عواملي كه خود وي انتخاب كرده است، پديد مي‌آيد. اين پديده مي‌تواند هم مثبت و هم منفي باشد؛ مثلاً، اگر اين نوع فقر به سستي و تنبلي فرد يا اعتقادات نادرستش دربارة دنيا و آخرت مستند باشد، مسلماً ارزشمند نخواهد بود، امّا گاهي انتخاب زندگي فقيرانه براي تأمين اهداف والاتري نظير ايثار و فداكاري، همدردي با مستمندان و امثال آنهاست. اين نوع فقر انتخابي (كه گاهي زهد هم ناميده مي‌شود)، مثبت و داراي ارزش است. پيشوايان دين، بخصوص وقتي حكومت ظاهري بر جامعة اسلامي را بر‌عهده داشتند، زندگي در سطح زندگي كم‌درآمدترين اقشار جامعه را بر خود فرض مي‌دانستند و آن را موجب تسلي‌خاطر فقرا و حفظ سلامت رواني آنان قلمداد مي‌كردند. البته از نظر آنان، تأمين عدالت اجتماعي در جامعه و نزديك‌كردن سطح زندگي عموم مردم در اولويت اول قرار داشت و از اهداف اصلي آنان رفع فقر به‌طور كامل از جامعه بود، امّا اين امر به زمان نياز دارد و علاوه بر آن، گاهي حوادثي غيرمترقبه نظير زلزله و سيل رخ مي‌دهد و عده‌اي را به‌طور كامل از هستي ساقط مي‌كند. در چنين مواردي براي آنكه فقرا از جهت بهداشت رواني دچار مشكل نشوند، اقدامات مقطعي نيز ضرورت پيدا مي‌كند. يكي از اين اقدامات، هم‌سطح‌شدن زندگي حاكمان با ضعيف‌ترين افراد جامعه است. [49]

2. ارزش‌داوري اخلاقي و اجتماعي بر ‌اساس فقر

در طول تاريخ افرادي ناآگاهانه يا براي تأمين مقاصد و خواسته‌هاي خود، فقر و غنا را ملاك ارزش در جامعه و حتي معيار شخصيت در پيشگاه خداوند مي‌دانستند؛ مثلاً، فرعون براي ردّ رسالت حضرت موسي عليه السلام او را به دليل نداشتن ثروت و مقام، به پستي متهم مي‌كرد و خود را برتر از وي مي‌دانست. [50] او مدعي بود كه اگر موسي راست مي‌گويد بايد دستبندهاي طلا در اختيار داشته باشد. [51] از اين نمونه‌ها در قرآن فراوان به چشم مي‌خورد. [52]

به همين ترتيب، جامعة جاهلي عرب شخصيت افراد را با مقدار مال، ثروت، شكوه و جلال ظاهري مي‌سنجيدند. شاعر مي‌گويد: ارزش فردي كه هزاردينار دارد، هزار است و دارايي خود را اضافه كن تا ارزشت افزوده گردد و ارزش صاحب يك درهم، به همان اندازه است. حتي در اوايل رسالت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به دليل فقر، به رسالت وي اعتراض مي‌كردند و آرزو داشتند كه قرآن بر يكي از دو مرد ثروتمند و مشهور مكه يا طائف نازل مي‌شد. [53](زخرف: ‌31) آموزه‌هاي اسلام بسيار تأكيد دارد كه ملاك ارزش‌داوري شخصيت، امور مادي نيست (سباء: ‌37) و با تأكيد بر اموري مانند ايمان، عمل شايسته، [54] تقوا[55] و دانش[56] درصدد است مسائل اقتصادي را از ملاك‌هاي شخصيتي و ارزشي خارج كند. بنابراين، اگر در كنار فقر، فردي از ارزش‌هاي اصيل برخوردار باشد، نبايد فقر او مانع ارزش‌گذاري مثبت او باشد.

3. مواردي كه متون اسلامي فقر را ستايش كرده است

كلمات اولياي دين اسلام نشان مي‌دهد كه در موارد متعددي فقر را ستوده‌اند؛ مثلاً، از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمود: «فقر ماية فخر من است و به آن افتخار مي‌كنم». [57] مواردي از اين قبيل در روايات زياد به چشم مي‌خورند. تحليل‌ها و برداشت‌هاي گوناگوني در مورد اين روايات ارائه شده است كه به بررسي اجمالي آنها مي‌پردازيم.

الف. فقر ستايش‌شده: در ‌واقع ابراز فقر و نياز در درگاه الهي است و مقصود از فقر در اين موارد، فقر مادي نيست؛ زيرا فقري كه خود پيامبراكرم صلي الله عليه و آله و سلم بارها از آن به خدا پناه مي‌برد، چگونه مي‌تواند ماية فخر باشد. پس فقر معنوي و به اصطلاح فقر الي‌الله در اين‌گونه روايات منظور است؛ به عبارت ديگر، غرض پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم آن است كه احساس نياز به خدا (معناي چهارم فقر طبق نقل سابق) ماية مباهات من است و به آن افتخار مي‌كنم. [58]

از نظر ما، اگر توجيه ديگري براي اين حديث يافت نمي‌شد، تفسير فقر در آن به فقر معنوي (احساس نياز به خداوند) خوب بود، امّا با توجه به آنچه پيش از اين گفتيم كه كلمة فقر اگر بدون قرينه به‌كار رود، مقصود فقر مادي خواهد بود، مي‌توانيم در اينجا نيز آن را به معناي اصلي خود بگيريم و توجيه بهتري برايش بياوريم. به نظر مي‌رسد فقر در اين روايت و امثال آن مي‌تواند به معناي فقر انتخابي يا زهد باشد؛ يعني هدف از بيان اين جمله آن باشد كه منِ پيامبر به‌عنوان رهبر جامعة اسلامي به زندگي فقيرانه و در سطح زندگي عموم مردم افتخار مي‌كنم. فقري كه خود آن را برگزيده‌ام تا مرهمي باشد بر دل‌هاي فقراي شكيبايي كه در راه اعتلاي حق و براي طرفداري از آن، زندگي سخت و مشقت‌بار را بر خود هموار كرده‌اند.

ب. فقر با حفظ ارزش‌ها: گاهي مقصود از مدح فقر، ترجيح‌دادن آن در مقام مقايسه است. به اين معنا كه اگر بر سر دوراهي انتخاب فقر همراه با حفظ اعتقادات ديني يا ثروت و غنا با دست‌كشيدن از باورها قرار گرفتيم، بايد چنين فقري را برگزينيم. در اينجا به‌عنوان نمونه به حديثي از امام باقر اشاره مي‌كنيم. آن حضرت در جمع ياران خود فرمود: هيچ‌يك از شما به حقيقت ايمان دست نمي‌يابد، مگر آنكه سه ويژگي در او باشد: مرگ برايش محبوب‌تر از زندگي، فقر دوست داشتني‌تر از توانگري و بيماري خواستني‌تر از تندرستي باشد. اصحاب سؤال كردند كه چه كسي مي‌تواند اين‌گونه باشد. آن حضرت فرمود: همة شما اين‌گونه‌ايد و براي برطرف‌كردن تعجب آنان ادامه داد: مرگ همراه با دوستي ما اهل‌بيت براي شما دوست داشتني‌تر است يا زندگي همراه با دشمني ما؟ جواب دادند كه به خدا قسم، مرگ در راه محبت شما براي ما محبوب‌تر است. امام فرمود: فقر و توانگري و بيماري و تندرستي نيز چنين هستند. [59] حديث پيامبر گرامي اسلام را نيز اين‌گونه مي‌توان تفسير كرد؛ زيرا گاهي كساني كه منافعشان در ‌نتيجة تبليغ اسلام به خطر افتاده بود، به ايشان پيشنهاد ثروت و رياست مي‌كردند و در مقابل، از وي مي‌خواستند دست از تبليغ توحيد و يكتاپرستي بردارد.

ج. فقر تحميلي همراه با شكيبايي: در برخي روايات، مقصودْ مدح فقراي صابر است، نه خود فقر به‌عنوان پديده‌اي اجتماعي كه غالباً ناشي از بي‌عدالتي در جامعه است. بنابراين، گرچه خود فقر، پديده‌اي است مذموم و بايد از آن به خدا پناه برد، اما گاهي در ‌نتيجة علل طبيعي از‌قبيل خشكسالي يا امتحان و آزمون الهي و امثال آنها انسان مبتلا به آن مي‌شود. اگر در اين راه استقامت به خرج داد و فقر او را از راه راست منحرف نكرد و در اعتقادات و اخلاقياتش خللي ايجاد نشد، چنين فردي مستحق مدح است، البته به دليل صبر و استقامت، نه خود فقر. در ‌واقع، اين روايات در پي ايجاد اعتماد به نفس در فقرا هستند تا شخصيت آنان آسيب نبيند و از سطح جامعه زياد فاصله نگيرند و در ورطة هلاكت نيفتند و از سوي ديگر، زندگي مترفانه و تجملي به‌عنوان يك ارزش در اجتماع مطرح نگردد. [60]

د. زندگي متوسطي كه برخي از آن به فقر تعبير مي‌كنند: گاهي مقصود از فقر در روايات، چيزي است كه به تصور عامة مردم فقر است، ولي در واقع غنا و بي‌نيازي است. كسي كه زندگي متوسط و به‌اصطلاح رواياتْ «كفاف» دارد، محتاج ديگران نيست و در‌نتيجه، غني است، اما مردم ممكن است به دليل برخوردار نبودنش از ثروت كلان او را فقير به‌شمار آورند. بنابراين، اگر در برخي موارد، به رواياتي برمي‌خوريم كه فقر را مدح مي‌كنند، مي‌توانيم آن را به اين نوع زندگي آبرومندانه حمل كنيم. [61]

در متون اسلامي نيز زندگي در حد متوسط مطلوب شمرده شده و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم از خداوند زندگي همراه با عفاف و كفاف براي خود، اهل و دوستداران خويش طلب مي‌كند. [62] كفاف، حالت متوسطي بين فقر و غناست كه فرد در اين شرايط از پيامدهاي نامناسب فقر و غنا مصون مي‌ماند. [63] دينداري فرد در اين شرايط نيز به‌نحو بهتري حفظ مي‌شود. [64] البته مقصود از كفاف، داشتن قُوت لايموت نيست، بلكه زندگي آبرومندانه‌اي است كه در آن، احتياجات گوناگون فرد از‌قبيل خوراك، پوشاك، مسكن، ازدواج، تفريحات و امثال اينها تأمين شود و فرد در طبقة متوسط جامعه قرار داشته باشد.

0000000000

منابع

ـ نهج‌البلاغه، ترجمه محمد عبده.

ـ آذربايجاني، مسعود و ديگران، روانشناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، تهران، سمت، 1382.

ـ حرّ عاملي، محمد، وسائل الشيعه؛ كتابفروشي اسلاميه، 1403.

ـ حكيمي، محمدرضا و ديگران، الحياة، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1409.

ـ دادگر، يدالله، «كارايي، رفاه و عدالت در اسلام و اقتصاد متعارف»، نامه مفيد 17، 1378.

ـ شيخاوندي، داور، جامعه‌شناسي انحرافات: آسيب‌شناسي جامعوي، تهران، مرنديز، 1373.

ـ قرضاوي، يوسف، مشكله الفقر و كيف عالجها الاسلام، مؤسسه الرساله، 1415 ق.

ـ كاكرن، ريموند، مباني اجتماعي بيماري‌هاي رواني، ترجمة فريد براتي و بهمن نجاريان، تهران، رشد، 1376.

ـ كليني، محمدبن‌يعقوب، الكافي، دار الاضواء، 1413.

ـ گنجي، حمزه، بهداشت رواني، تهران، ارسباران، 1382.

ـ مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، دار الاضواء، 1413.

ـ محمدي ري‌شهري، محمد، توسعة اقتصادي بر پايه قرآن و حديث، ترجمة رضا حسيني و ابوالقاسم حسيني، دارالحديث، 1382.

ـ مطهري، مرتضي، بيست گفتار، تهران، صدرا، 1358.

ـ مطهري، مرتضي، داستان راستان، تهران، صدرا، 1366.

-World Health Organization; The World Health Report 1995, Bridging the gaps; Geneva, World Health Organization, 1995.

-Gomm, Roger`, \"mental health and inequality \"; Mental Health Matters: a Reader; by Tom Heller et al, MacMillan , 1996.

-Pilgrim, D. Key Concepts in Mental Health; Sage publications, 2005.

-Mental Health: A Report of Surgeon General; U. S. Department of Health and Human Services, 1999.

.....................

پی نوشت:

[1]. سازمان بهداشت جهاني، WHO، ص 2 ـ 1.

[2]. يدالله دادگر، «كارايي، رفاه و عدالت در اسلام و اقتصاد متعارف»، نامه مفيد 17، ص45.

[3]. Gomm, Roger`, \"Mental Health and Inequality \"; Mental Health Matters: a Reader; by Tom Heller et al, MacMillan, P 112.

[4]. راور شيخاوندي، جامعه‌شناسي انحرافات: آسيب‌شناسي جامعوي، ص200.

[5]. نهج‌البلاغه، ح 56. نظير اين كلام در حكمت سوم هم آمده است: «و المقل غريب في بلدته»؛ فقير در شهر خود هم غريب است.

[6]. نهج البلاغه، ح 319.

[7]. يوسف قرضاوي، مشكله الفقر و كيف عالجها الاسلام، ص18.

[8]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج72، ص47.

[9]. داور شيخاوندي، جامعه‌شناسي انحرافات: آسيب‌شناسي جامعوي، ص 199 ـ 200.

[10]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج72، ص30 ـ 29.

[11]. همان، ص31.

[12]. محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج1، ص406.

[13]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج72، ص47.

[14]. مرتضي مطهري، بيست گفتار، ص 93.

[15]. نهج البلاغه شيخ محمد عبده، ذيل جمله فقر باعث كاستي در دين است.

[16]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 96، ص70.

[17]. اين جمع‌بندي، البته نه به صورت صريح و در ذيل اين حديث، در الحياة، ذكر شده است. (محمدرضا حكيمي و ديگران، الحياة، ج4، ص99 ـ 289).

[18]. حمزة گنجي، بهداشت رواني، ص4 ـ 103، با تلخيص.

[19]. نهج البلاغه، ح 9.

[20]. محمدباقر مجلسي، بحار الأنوار، ج72، ص47.

[21]. Gomm, Roger, \"mental health and inequality \"; Mental Health Matters: a Reader; by Tom Heller et al, MacMillan, P 111.

[22]. محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج5، ص 65 ـ 71.

[23]. Pilgrim, D. Key Concepts in Mental Health; Sage Publications, P 184.

[24]. Direction of causality.

[25]. ريموند كاكرن، مباني اجتماعي بيماري‌هاي رواني، ص21 ـ 31.

[26]. U. S. Department of Health and Human Services, P 82.

[27]. Gomm, Roger`, \"mental health and inequality \"; Mental Health Matters: a Reader; by Tom Heller et al, MacMillan, P 110.

 

[28] مثلاً: سوره بقره آيه ‌273 وسوره توبه آيه‌60

[29]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 71، ص 31 ـ 30.

[30]. محمد محمدي ري‌شهري، توسعة اقتصادي بر پاية قرآن و حديث، ج 1، ص 76 ـ 75.

[31]. آمدي، غرر الحكم، ص 200، ح 16547.

[32]. آية 10 سوره روم اشاره به اين روند تدريجي دارد.

[33]. سوره حديد

[34]. نهج البلاغه، حكمت 328.

[35]. امام صادق عليه السلام: ان الناس يستغنون اذا عدل بينهم (محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج 3، ص 568) و امام كاظم عليه السلام فرمود: لو عدل في الناس لاستغنو (همان، ج1، ص542).

[36]. نهج البلاغه، خطبه 3.

[37]. اين بخش از استدلال امام صادق عليه السلام در مقابل صوفيه و گروهي جاهل زاهدنما است كه در عصر و زمان ايشان پيدا شده بودند. همان‌گونه كه پيش از اين منبع آن را ذكر كرديم، اين حديث مفصل در كافي، به بعد آمده و استاد مطهري در كتاب داستان راستان، به بعد ترجمة آن را نقل كرده است. (محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج 5، ص 65 / مرتضي مطهري، داستان و راستان، ج 1، ص 36)

[38]. صحيفة سجاديه، دعاي 8.

[39]. همان، دعاي 135.

[40]. محمد محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، ج7، ص498.

[41]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 72، ص 7.

[42]. سوره آل‌عمران آيه ‌103

[43]. اين كلام در شرح اصول كافي، ملامحمدصالح مازندراني، ج 9، ص300 و 386 و در امالي، شيخ مفيد، ص300 به نقل از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم آمده، اما در بحار، ج75، ص331 و در تفسير صافي، فيض كاشاني، ج2، ص477 به صورت كلامي مستقل (نه حديث از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم) نقل شده است.

[44]. مرتضي مطهري، بيست گفتار، ص77.

[45]. قال رسول‌الله صلي الله عليه و آله و سلم: نعم العون علي تقوي‌الله الغني. (محمد بن حسن حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص16 ـ 17)

[46]. همان، وسائل الشيعه، ج11، ص424.

[47]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج74، ص414.

[48]. براي تفصيل بيشتر در اين زمينه به كتاب روانشناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، نوشتة مسعود آذربايجاني و ديگران، ص124 ـ 133 مراجعه كنيد.

[49]. ان‌الله فرض علي ائمه العدل ان يقدرو انفسهم بضعفه الناس كيلا يتبيغ بالفقر فقره. (نهج البلاغه، خ 209)

[50]. سوره زخرف آيه ‌52

. [51]سوره زخرف آيه ‌53

[52]. مثلاً در مورد پيروان حضرت نوح. (شعراء: ‌111) و در مورد انتخاب طالوت به فرماندهي سپاه. (بقره: ‌247)

[53]. يوسف قرضاوي، يوسف، مشكلة الفقر و كيف عالجها الاسلام، ص146.

[54]. همان و بسياري آيات ديگر.

[55]. سوره حجرات آيه 13

[56] سوره مجادله آيه 11

[57]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج72، ص55.

[58]. همان، ص32.

[59]. همان، ص40. روايت ديگري نيز در همين مضمون در همان، ص39 آمده است.

[60]. محمدرضا حكيمي و ديگران، الحياة، ج4، ص 445 ـ 446.

[61]. اين تفسير را علامه مجلسي به‌عنوان يكي از وجوه جمع بين روايات ذم فقر و مدح غنا ذكر كرده است. (محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج72، ص60)

[62]. اللّهمّ ارزق محمداً و آل محمد و من احبّ محمداً و آل محمد العفاف و الكفاف (كافي، ج2، ص140).

[63]. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج72، ص60.

[64]. ما احد يوم القيامة غنّي و لا فقير الاّ انّه لم يؤت منها الاّ القوت (همان، ص66).

http://www.bashgah.net/pages-38769.html

فناوری اطلاعات بر بالین بیمار

فناوری اطلاعات بر بالین بیمار

 

پزشک امروز بدون فناوری اطلاعات همان طبیب دیروز هم نیست. با رشد همه جانبه روش های نوین زندگی، شاهد نقش فناوری اطلاعات در درمان و تحقیقات پزشکی نیز هستیم و بنابر نیازهای خود می توان این زندگی را جهت داد، چرا که فناوری اطلاعات بی کم و کاست در خدمت زندگی بهتر است.

این روزها در دنیا فناوری اطلاعات با یک شماره پرونده می توانید به تمام اطلاعات پزشکی خود دست پیدا کنید. سیستم های مدیریت اطلاعات سلامت به بخش ها و تخصص های مختلفی تقسیم شده اند که از جمله آنها موارد ذیل را می توان نام برد.

سیستم های ذخیره اطلاعات بیمار، سیستم های اطلاعات سلامت، سیستم های اطلاعات دارویی، سیستم های درمانی و جراحی، سیستم های پیگیری درمان، سیستم های هدایت بیمار، سیستم های کنترل کلینیک، سیستم های درمان از راه دور، سیستم های پبت اطلاعات اموات و کالبد شکافی، سیستم های راهبری پرستار، رباتهای جراح، سیستم های داروخانه و سیستم های پذیرش بیمار و بسیاری دیگر که حتی نام بردن آنها در این مقاله نمی گنجد.

اما در پس پرده طراحی تمام این ها یک هدف مشترک وجود دارد که آن تسهیل در کار درمان است. با استفاده از این سیستم ها بیمار در کمترین زمان بهترین خدمات را دریافت می کند، پزشک تمام وقت از هر جای دنیا که بخواهد به بیماران خود دسترسی دارد و اطلاعات بیماران در همه جا به طور کامل در دسترس است. دسترسی همگانی به اطلاعات پزشکی در بستر شبکه های الکترونیکی یک رویا نیست آن را به وضوح می توان در سازمان های درمانی که به این سیستم ها نزدیک شده اند مشاهده کرد. سامانه هایی مانند ذخیره الکترونیکی اطلاعات سلامت (HER) که می تواند اطلاعات بهداشتی، درمانی و سلامتی فرد را پیش از تولد، یعنی زمانی که فرد دوران جنینی را طی می کند تا پس از مرگ یعنی وقتی دیگر در قید حیات نیست را به صورت اطلاعات جامعی در یک فایل الکترونیکی ذخیره سازی کرده و آن را در یک شبکه اختصاصی در دسترسی افراد مشخصی قرار دهد، به عنوان نمونه بارزی از کارکردهای فناوری اطلاعات در امر سلامت به شمار می رود.

تعریف

کلمه تندرستی (سلامت) الکترونیکی که ترجمه Electronic Health است دارای تعاریفی استاندارد و بسیار تخصصی است که به شکل ساده می توان آن را این گونه تعریف کرد: «تمامی امور سلامت که به هر نحو با آثار فناوری اطلاعات اعم از رایانه ای شدن، اصلاح ساختار یا تغییر شیوه دسترسی باشد را سلامت الکترونیک گویند». سلامت الکترونیکی، به دلیل نوظهور بودن هر روز اشکال جدیدی را بروز می دهد و به همین دلیل نیز نمی توان برای آن تعریفی جامع و همیشگی ارائه کرد که به اتمام اشکال آن مستقیما اشاره کند و به صورت کلی نیز به دلیل هم پیوندی ایجاد شده بین حوزه سلامت و حوزه فناوری اطلاعات زیرشاخه های بسیاری را به وجود آورده است که بیشتر آنها نیز به عنوان رشته ها و تخصص های مستقل در دانشگاه هایی مختلفی تدریس می شوند. رشته Medical Informatics از این دسته است.

 

تاریخچه

پرونده الکترونیکی تندرستی به عنوان یک طرح استاندارد و سراسری دارای سابقه کوتاهی است و در اکثر نقاط جهان 2 یا 3 سال بیشتر از عمر آن نمی گذرد اما صورت محلی و تک شعبه ای تقریبا از سال هایی که ارائه نرم افزارها برای کاربری های متنوع رایج شد این سیستم ها نیز شروع به کار کردند که یکی از اولین سیستم ها نیز سیستم پذیرش بیمارستانی بوده است. این سیستم در ابتدا در بیمارستان های آمریکا، انگلستان و ژاپن پیاده سازی شد و سپس به دیگر نقاط جهان سرایت کرده و در آنجا نیز بومی گردید.

پرونده الکترونیکی سلامت در اشکال مختلف و با عناوین متفاوتی در کشورهای مختلف مطرح شده است و بنابراین شرایط خاص آن کشورها دارای صورت ها و نمودهایی ویژه است. حدود 20 سال پیش در آلمان ایده استفاده از کارت های هوشمند برای امور سلامت مطرح شد. این کارت ها ی هوشمند که تا قبل از آن صرفا برای امور بانکی از آنها استفاده می شد، توانستند در مدتی کوتاه، در نظام درمانی این کشور نقش خود را ایفا کنند. این سیستم ها در سال 1998 دارای استانداردهایی شدند که در یکی از اصلی ترین آنها این سیستم ها به 6 سطح تقسیم شده است، البته تقسیم بندی های آن چندان روشن نیست و تنها امور مربوط به درمان را برای آن لحاظ کرده اند و در سطوح اولیه آن اطلاعات پذیرش بیمار و ارتباط بین سیستم های ناهمگون که خاصیت کار بیمارستانی نیز همین است مطرح می شود و در سطوح بالاتر آن، امور ارتباطات از راه دور و مبادلات چندرسانه ای مطرح می گردد. نمونه هایی مانند پروژه کشف ژنوم انسانی در سال 1993 آغاز و در سال 2003 به پایان رسید که در این پروژه اطلاعات ژنوم انسانی در سال 1993 آغاز و در سال 2003 به پایان رسید که در این پروژه اطلاعات ژنوم انسانی کشف و در یک پایگاه داده مخصوص ذخیره سازی شد.

نیازهای ملی و محلی

امور مرتبط به سلامت به لحاظ گستردگی زمینه کارکرد، دارای نیازهای بسیار متنوعی است، اما اصلی ترین نیاز برای پیاده سازی سیستم های نوین درمانی، نیاز به فرهنگ سازی است. این نیاز از آن جهت بسیار اهمیت دارد که برای استفاده از این سیستم ها سه دسته از افراد جامعه یعنی بیمار، پزشک و دست اندرکاران سلامت می بایست همگی با این سیستم ها و نوع کارکرد آنها آشنا باشند و از آن مهم تر به وجود آنها با دید مثبت نگاه کرده و سعی کنند نتایج و مزایای آن را برای خود تحلیل کنند تا بتوانند با آنها ارتباط بسیار عمیق تری برقرار کنند.

دیگر نیازهای این سیستم ها داشتن زیرساخت های ارتباطی مناسب است تا بتواند ارتباطی پایدار، ایمن و ارزان را برای واحدها درمانی فراهم کند. نیازهایی مانند سیستم های آموزشی و تجهیزاتی نیز از دیگر نیازهاست. البته اینرا هم باید خاطرنشان کرد که الکترونیکی شدن به معنای اینترنتی شدن نیست

انفورماتيک پزشکی

انفورماتيک پزشکی مديکال انفورماتيک رشته ای است که با مديريت, ارتباطات و فهم اطلاعات ارتباط دارد. مديکال انفورماتيک رشته گسترده ای است که جنبه های علمی وعملی سيستمهای دسته بندی اطلاعات, سيستمهای ثبت نام, سيستمهای پشتيبان تصميم گيری , سيستمهای تصويری و غيره را پوشش ميدهد. مديکال انفورماتيک بهمان اندازه که يک علم مبتنی بر متد مي باشد يک علم کاربردی نيز مي باشد. سلاح يک متخصص مديکال انفورماتيک داشتن دانش و مهارت در رابطه با انفورماتيک (فناوری اطلاعات) , علوم شناختی, رياضيات, اپيدميولوژی و پزشکی است.	Medical informatics Medical informatics is the discipline concerned with the management, communication and understanding of information. It is a very broad field that covers the scientific and practical aspects of classification systems, registration systems, decision support systems, imaging systems, etc. Medical informatics is both a methods-oriented science as well as an applied science. The armamentarium of a medical informatician contains knowledge and skills with respect to informatics, cognitive science, mathematics, epidemiology and medicine. Medical Informatics: Computer Applications in Health Care and Biomedicine. Edward H. Shortliffe, (Leslie E. Perreault, Gio Wiederhold, Lawrence M. Fagan(Editors)
پرونده سلامت الکترونيک: سيستمهای اطلاعاتی اوليه بيمارستانی معمولا شامل اطلاعاتی در مورد نتايج آزمايشگاهی, داروها, و اطلاعاتی در مورد بيمار مانند سابقه, معاينه فيزيکی, و پيشرفت درمان در پرونده های کاغذی بوده است. پرونده کاغذی امتيازات زيادی دارد از جمله استفاده آسان, ثبت آسان اطلاعات ,و غيره اما محدوديتهای زيادی نيز دارد: دست نوشته ها هميشه خوانا نيستند, اطلاعات ممکن است به فراموشی سپرده شود و پرونده کاغذی نمي تواند به پزشک در صورت انجام خطا هشدار دهد. پرونده سلامت الکترونيک حاوی اطلاعات در مورد مديريت بيمار است. اين اطلاعات ممکن است بصورت متن آزاد وارد شود که در اين صورت امکان استفاده از سيستمهای پشتيبان تصميم گيری وجود ندارد زيرا هنوز سيستمهای کامپيوتری آنقدر توسعه نيافته اند که متن آزاد را درک نمايند. چنانچه اطلاعات به روش استاندارد وارد شوند سيستمهای پشتيبان تصميم گيری و يا سيستمهای راهنما ميتوانند اطلاعات وارد شده توسط پزشک و پرستار را مانيتور کرده و نکات عملی را يادآور و يا خطاها را هشدار دهند. پرونده سلامت الکترونيک (EMR) پرونده ای است که بوسيله پزشکان عمومی یا در بيمارستانها استفاده مي شود و فقط شامل اطلاعاتی است که توسط اين افراد وارد مي شود. پرونده الکترونيک بيمار(EPR) توسعه و بسط پرونده سلامت الکترونيک مي باشد. پرونده الکترونيک بيمار حاوی تمام اطلاعات موجود در مورد بيمار صرفنظر از محل نگه داری آن مي باشد. در حال حاضر پرونده الکترونيک بيمار بسيار دور از تحقق مي باشد. EMR معمولا در يک فايل واحد ذخيره نمي گردد. محتويات آن در موقع لزوم کنار هم جمع مي گردد. به اين دليل اين نوع پرونده مجازی خوانده مي شود. EPR هم معمولا يک مدرک مجازی است. گاها ممکن است که تمام اطلاعات مربوط به بيمار در يک مرکز جمع آوری گردد و تمام پزشکان برحسب نياز به آن دسترسی داشته باشند در هلند ما بر روی پرونده سلامت الکترونيکی کار می کنيم که بايستی توسط تمام پزشکان عمومی, پزشکان بيمارستانها و داروسازان قابل دسترسی باشد. پيشرفت اين امر بسيار کند است. نظر بر اين است که اطلاعات در همان جايي که جمع آوری و ايجاد مي شوند, ذخيره گردند. از طريق يک مرکز کنترل ملی اطلاعات مورد نياز بيمار از طريق شبکه اطلاعاتی قابل دسترسی خواهد بود. بيمار با يک شماره ملی سرويس شهروندی مشخص خواهد شد. دست اندرکاران امر بهداشت و درمان و کمپانيهای بيمه نيز با شماره شناسايي مشخص خواهند شد.	Electronic medical records The first hospital information systems usually contained information about laboratory results, medications, etc and other information about the patient like medical history, results of physical examination, progress notes, etc. were contained in the paper record. The paper record has several advantages: it is easy to use, data are easy to enter, etc. But it has also severe limitations. The handwriting is not always legible, information can be overlooked and the paper record cannot warn the doctors when they do something wrong. Electronic medical records contain data about the patient management. These data can be entered in free text. When that is done there is no possibility to make use of decision support systems: natural language understanding is not yet developed in such a way that it can understand free text. When data are entered in a standardized way decision support systems or guideline systems can monitor the data that are entered by the doctor or nurse and provide proactive support or give reactive alerts. Electronic medical records (EMRs) are considered the records that are used by GPs or within a hospital. They only contain the information that is recorded in the GPs office or in that hospital. The electronic patient record is regarded as an extension of the EMR. In the EPR in principle all information that is available about the patient irrespective of the location where it is recorded. The EPR is still far from reality. Electronic medical records are usually not stored in a single file. The content of the EMR is brought together at the moment the information is needed. That is why we call them virtual. The EPR is usually also a virtual record. That is not necessarily so: one can also store the patient data in a central location so that it is accessible by all doctors. In the Netherlands we are working on an electronic medication record that should be accessible by GPs, hospital physicians and pharmacists. The progress is very slow. The idea is that the patient data are stored at the location where they are created. Via a national switch point the relevant patient data can be retrieved from the connected information systems. The patient will be identified by a national citizen service number. Also the care providers and insurance companies get an identification number. Tange, H.J, How to approach the structuring of the medical record?: Towards a model for flexible access to free text medical data. Int J Biomed Comput 1996; 42 (1-2) 27-34. Tange, H.J., Schouten, H.C., Kester, A., Hasman, A. The Granularity of Medical Narratives and Its Effect on the Speed and Completeness of Information Retrieval. J Am Med Inform Assoc 1998; 5 (6) 571-582.
سيستمهای پشتيبان تصميم گيری علاقه به سيستمهای پشتيبان تصميم گيری ((CDSS از سالها پيش وجود داشته است. توجه بيشتر بر روی سيستمهای تشخيصی بوده است تا سيستمهای پشتيبان درمان. هدف اين است که با استفاده از روشهای انفورماتيک پزشکی الگوريتمهایي ايجاد شود که وقتی اطلاعات بيمار به آن داده شود,تشخيص افتراقی را بيان نمايد در اين خصوص تکنيکهای مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است شامل درختچه های تصميم گيری (Decision Trees) تا روشهای آماری و هوش مصنوعی. تا به حال پذيرش اين سيستمها زياد نبوده است. علاوه بر اين نشان داده نشده است که استفاده از اين سيستمها جواب بهتری از روشهای سنتی مي دهد. در مطالعه مروری اخيری که توسط گراگ (Grag) و همکاران انجام شده است نشان داده شده که 40% از مطالعات بر روی سيستمهای پشتيبان تصميم گيری تشخيصی, افزايش عملکرد پزشک را با CDSS نشان مي دهد. حدود 10 مطالعه بر روی سيستمهای تشخيصی انجام شده است. دو عدد از چهار سيستم موفق CDSS سيستمهای تشخيص ايسکمی قلبی در اورژانس بوده اند و استفاده از آنها پذيرش بی مورد بيماران را در بيمارستان يا ICU 15% کاهش داده است. سومين سيستم, غربالگری صحيح بيماران خلقی را در کلينيک PST (posttraumatic stress disorder) تا 25% افزايش داده است. چهارمين سيستم, زمان تشخيص صحيح انسداد حاد روده را کوتاه نموده است(یک ساعت با استفاده از کامپيوتردر مقايسه با 16 ساعت با استفاده از راديوگرافی). در 5 مطالعه انجام شده بر روی پی آمد نهايي برای بيماران, هيچکدام از سيستمها سود خاصی برای بيمار نشان نداده اند. استفاده از سيستمهای راهنمای کامپيوتری هر روزه بيش از پيش مورد توجه قرار ميگيرد. بنيان گذاری سيستمهای راهبردی ميتواند دسترسی به راهنماييهای مرتبط را فراهم نمايد. چنانچه اين سيستمها به EPR متصل باشند مي توانند به پزشکان قبل از تصميم گيری و يا بعد از آن راهنمايي ارائه نمايند.	Introduction to CDSS The interest in computerized decision support systems (CDSS) arose already a long time ago. The focus was more on diagnostic systems than on therapy supporting systems. The idea is that with the help of methods from medical informatics algorithms can be created that take as input patient data and produce as output a differential diagnoses. Various techniques have been employed, ranging from decision trees to statistical techniques to artificial intelligence solutions. Until now the adoption of these types of systems was not high. Also it could not be shown that the use of decision support systems leads to better outcomes than with the traditional approach. In a recent review by Garg et al it was found that 40% of the trials concerning diagnostic decision support systems indicated that CDSS increased practitioner performance. There were 10 trials evaluating diagnostic systems. Two of the 4 successful CDSSs were diagnostic systems for cardiac ischemia in the emergency department, and these decreased the rate of unnecessary hospital or coronary care admissions by 15%. The third increased mood disorder screening in a posttraumatic stress disorder clinic by 25%. The fourth improved the time to diagnosis of acute bowel obstruction (1 hour when computer was used vs 16 hours when diagnosis was made with contrast radiography. Of the 5 trials assessing patient outcomes, none reported an improvement. The use of computerized guideline systems is getting more and more attention. Guideline implementation systems can provide access to the relevant guidelines. There are also systems that can reason with formalized guidelines. If these systems are connected to EPR systems they can pro-actively advice physicians or nurses or reactively provide warnings. Garg AX, Adhikari NK, McDonald H, Rosas-Arellano MP, Devereaux PJ, Beyene J, Sam J, Haynes RB. Effects of computerized clinical decision support systems on practitioner performance and patient outcomes: a systematic review. JAMA. 2005 Mar 9;293(10):1223-38. de Clercq PA, Blom JA, Korsten HH, Hasman A. Approaches for creating computer-interpretable guidelines that facilitate decision support. Artif Intell Med. 2004 May;31(1):1-27.
موانع اجرای فناوريهای اطلاعاتی در پزشکی اجرای فناوريهای اطلاعاتی روز در سيستم بهداشت و درمان بدون مشکل نيست مانند سيستم اطلاعات بيمارستانی, پرونده الکترونيک بيمار و غيره.  مطالعاتی بر روی عوامل موثر در موفقيت يا شکست اين پروژه ها انجام شده است.  فاکتور اصلی در موفقيت پروژه مشارکت استفاده کننده گان از سيستم در زمان انتخاب يا توسعه سيستم بوده است.  عوامل سازمانی و نيز عوامل اجتماعی هم به نوبه خود موثرند.	Barriers for IT technology implementation in medicine. Implementing IT solutions in healthcare is not without problems. Hospital information systems, electronic patient records, etc. are not always considered as efficient tools by physicians. Research with respect to factors that determine failure or success of implementations has been carried out. A main success factor is the involvement of the users during the development or selection of systems. Also organizational and social factors play a role.    Van der Meijden MJ, Tange HJ, Troost J, Hasman A.Determinants of success of inpatient clinical information systems: a literature review. J Am Med Inform Assoc. 2003 May-Jun;10(3):235-43. van der Meijden MJ, Tange H, Troost J, Hasman A.Development and implementation of an EPR: how to encourage the user. Int J Med Inform. 2001 Dec;64(2-3):173-85.

 

دکتر رونالد کورنت

 

زيرساخت اطلاعاتی سلامت ملی در حال حاضر تعدادی از کشورها، در تلاش برای توسعه یک زیرساخت اطلاعاتی سلامت ملی هستند. هر یک از این زیرساخت ها روش و نقطه عطف مختص به خود دارد، ولی آن چه در بین همه آن ها مشترک است، وابستگی تحقق شان به فناوری، عوامل انسانی و سیاست است. متعاقبا، برقراری یک زیرساخت ملی یک تلاش چند جانبه خواهد بود. در این سخنرانی مروری بر دیدگاه های ملی درباره پیاده سازی اشتراک ملی اطلاعات بیمار، با تاکید بر روی زیرساخت اطلاعات سلامت هلند ارائه خواهد گردید.			National health care information infrastructure Number countries are currently putting effort in development of a national health care information infrastructure. Each of these infrastructures has its own approach and focal point, but they all have in common that their realization depends on technology, human factors, and politics. Consequently, setting up a national infrastructure is a multidisciplinary effort. An overview will be presented on national views on implementing nation-wide sharing of patient information, with an emphasis on the Dutch health care information infrastructure. http://www.ncvhs.hhs.gov/wg-nhii.htm http://www.connectingforhealth.nhs.uk/ http://www.nictiz.nl
نقش استانداردسازی اهمیت استاندارد ها به طور فزاینده ای در حال افزایش است. دامنه استانداردها از استانداردهای فیزیکی و تکنیکی تا ساختاری و مفهومی گسترده است. برای بهره وری کامل از در دسترس بودن حجم زیادی از داده های الکترونیکی جمع آوری شده، اطلاعات و دانسته ها، اهمیت استانداردهای اخیر به طرز روزافزونی افزایش می یابد. در دنیا تعدادی از سازمان های استاندارد، شامل ISO، WHO، HL7 و IHE دست اندر کار تدوين طیف گسترده استانداردهای(اطلاعات) خدمات بهداشتی- درمانی هستند. در این سخنرانی روش های استاندارد سازی مورد بحث قرار می گیرد و مروری از استانداردهای وابسته به خدمات بهداشتی- درمانی و میزان اهمیت آن ها ارائه می شود.			Role of standardization Standards are increasingly important. Standards range from physical and technical standards to syntactical and semantic standards. To fully benefit from the availability of large amount of electronically captured data, information and knowledge, the latter standards become increasingly important. World wide a number of standardization organizations, among which ISO, WHO, HL7 and IHE are involved in capturing the broad spectrum of health care (information) standards. In this lecture approches to standardization will be addressed and an overview of relevant health care standards as well as their importance will be presented.
استفاده مجدد از داده ها ذخیره سازی الکترونیکی داده ها مزایای زیادی نسبت به ثبت مبتنی بر کاغذ دارد. این روش نه تنها بر مشکل ناخوانایی که اغلب با داده های دست نوشته همراه است غلبه می کند، بلکه دسترسی به داده ها را نیز ساده تر می سازد که این امر، استفاده از داده ها را برای اهداف گسترده و متنوعی امکان پذیر می سازد. این اهداف محدوده هایی مانند خدمات مستقیم به بیمار، سلامت عمومی، تحقیقات، کیفیت ارزیابی خدمات، صورت حساب ها و مدیریت را پوشش می دهند. این سخنرانی با دقت، اين اهداف را شرح مي دهد و به توصيف ضرورتهای استفاده مجدد از داده ها و ارزش افزوده ای که ایجاد می کنند مي پردازد.			Data reuse Electronic storage of data has many advantages over paper-based registration. Not only does it overcome the problem of legibility that often comes with handwritten data, but data is also more easily available, enabling use of data for a wide variety of purposes. These purposes cover areas such as direct patient care, public health, research, quality of care assessment, billing, and management. This lecture will elaborate on these purpose and outline the requirements for data reuse and the added value it brings
سيستم های واژگان (اصطلاحات)                      گسترش استفاده از پرونده های رایانه ای بیمار، کدگذاری داده های بیمار را با استفاده از سیستم های واژگانی (اصطلاحات) از پیش تعریف شده، گسترش می دهد. این سیستم ها نقشی اساسی در استانداردسازی اطلاعات بیمار ایفا می کنند. یک نوع از این سیستم ها، Nomenclature فهرست علائم واختصارات، ثبت اطلاعات بیمار را با درجه بالایی از جزئیات تسهیل می نماید. در مقابل، هدف روش دسته بندیclassification در کنار هم قرار دادن بيماران به صورت گروه ها مي باشد. این سخنرانی انواع مختلف سیستم ها را به همراه کاربردشان مورد بررسی قرار می دهد. توجه ویژه ای به SNOMED CT، یک سیستم جامع اصطلاحات که توسط تعداد روزافزونی از کشورها پذيرفته شده است، اعمال خواهد شد.			Terminological systems  The increasing use of computerized patient records increases the coding of patient data using predefined terminological systems. These systems play a key role in standardizing patient information. One type of systems, nomenclatures, facilitate recording of patient information with a high level of detail. Classifications on the other hand aim at grouping patients by means of aggregation. This lecture will address the various types of systems, as well as their application. Special attention will be paid to SNOMED CT, a comprehensive terminological system that is being adopted by an increasing number of countries. Cornet R, De Keizer NF, Abu-Hanna A. A Framework for Characterizing Terminological Systems. Methods of Information in Medicine, 2006; 45: 253-266.
HL7 در دسترس بودن شبکه هایی که سیستم های اطلاعات خدمات بهداشتی- درمانی را به هم متصل می کنند، تبادل اطلاعات میان این سیستم های اطلاعاتی را ممکن می سازد. ولی از آن جا که این سیستم ها سازندگان، مدل های اطلاعاتی و استانداردهای نمایش اطلاعات متفاوتی دارند، نیاز به ارتباط استاندارد میان این سیستم ها وجود دارد. سازمان HL7 بدین منظور تاسیس شده است. در حالی که تمرکز اولیه HL7 بر روی استانداردهای انتقال پیام(Messaging) بوده است، امروزه خانواده ای از استانداردها توسط HL7 مدیریت می گردند. آخرین نسخه استاندارد ارتباطی، HL7v3، بر روی یک مدل اطلاعاتی مرجع(Reference Information Model - RIM) بنا شده است و انتقال پیام های XML را بین سیستم ها امکان پذیر می سازد. این سخنرانی خانواده استانداردهای HL7 و رابطه آنها را با دیگر استانداردها مورد بررسی قرار می دهد.			HL7 The availability of networks that interconnect healthcare information systems enables the exchange of information between these information systems. However, as systems have different vendors, different information models and different information representation standards, there is a need to standardize communication between these systems. The HL7 organization has been established to this end. Initially focusing on messaging standards, nowadays a family of standards is being maintained by the HL7 organization. The latest version of the communication standard, HL7v3, is built on a reference information model (RIM), and enables XML-based messagin between systems. This lecture addresses the family of standards of HL7 and the relationship with other standards.
دکتر نيکولت دکيزر

 

CPOE نسخه های تجویز دارو نقشی عمده در خدمات درمانی ایفا می کنند. 65% مردم امريکا از نسخ تجويز دارو استفاده نموده و 13% از هزينه های سالانه بهداشت و درمان مربوط به اين قسمت است.. مطالعات مختلف نشان داده اند که عوارض جانیی داروها (Adverse Drug Events - ADEs) که بسیاری از آن ها نيز قابل پیشگیری هستند، مشکل عمده ای در ایالات متحده بوجود آورده اند. خطاهای دارويي به طور معمول نتیجه کوتاهی در مراحل تجویز داروست. اشتباهات ممکن است در هر قدم از این مراحل اتفاق بیفتند: دریافت سوابق، سفارش، مدیریت داروخانه، مدیریت اداری و یا نظارت. اکثر خطاهای دارويي و ADE های قابل پیشگیری، مربوط به مراحل تجویزند و عمدتاٌ در زمان سفارش دارو اتفاق می افتند. بعلاوه عدم توانایی عموم پزشکان در به خاطر سپردن تعداد روزافزون داروها، معالجات و آثار جانبی، نسخه نویسی به روش قدیمی با قلم و کاغذ را مستعد لغزش های سهوی و غير عمد مي نمايد. Computerized Physician Order Entry(CPOE) یا نسخه الکترونیک(Electronic Prescription - EP) فرصت اصلی برای کم کردن خطاهای دارويي و در نتیجه آن گسترش امینی است، خصوصاٌ زمانی که سيستمهای پشتيبان تصمیم گيری فراهم باشد. یک سیستم CPOE به مجموعه ای از سیستم های کامپیوتری اشاره دارد که وجه اشتراکشان خودکار کردن مراحل تجويز دارو است و اين امر درخواست های کامل، استاندارد و خوانا را تضمین می کند. در این سخنرانی ما درباره CPOE، موانع و مشخصات پیاده سازی و ارزشیابی موفق آن بحث خواهیم کرد.	CPOE Medication prescription plays a central role in health care. It concerns 65% of the US population and it annually accounts for 13% of health care expenditures^1. Various studies show that Adverse Drug Events (ADEs), many of which are preventable, form a major problem in the US. Medication errors are usually the result of failures during the medication process. Errors can occur in any step of this process: taking history, ordering, pharmacy management, administration management or surveillance. Most medication errors and preventable ADEs are related to the medication process and mainly occur during the ordering step. In addition to the inability of the average physician to memorize the ever increasing number of drugs, treatment regiments and side effects, prescribing the old fashioned way with pen and pad is prone to slips which are sometimes errors of inattention. Computerized Physician Order Entry (CPOE) or Electronic Prescription (EP) is the main opportunity to reduce medication errors and thereby improve safety especially when decision support is provided. A CPOE system refers to a variety of computer-based systems that share the common features of automating the medication ordering process and that ensure standardized, legible, and complete orders. In this lecture we will discuss CPOE, barriers and characteristics of successful implementation and evaluation. Eslami S, Abu-Hanna A, de Keizer NF. Evaluation of outpatient computerized physician medication order entry systems: a systematic review. J Am Med Inform Assoc. 2007 Jul-Aug;14(4):400-6.
Telemedicine Telemedicine استفاده از فناوری اطلاعات برای پشتیبانی از ارائه خدمات درمانی از فواصل دور است. با وجود اثر عمومی فناوری های جدید در اجتماع و اراده سیاسی برای 'گسترش Telemedicine در خدمات درمانی عمومی، Telemedicine تا به حال در مقياس محدودی درفعاليـتهای کلینیکی اعمال شده است. به عنوان یک موضوع عملی، Telemedicine بیشتر توسط آزمایشات، نمایش ها و یا خدمات تجربی که ورای پروژه های خاص تحقیقی ادامه پیدا نمی کنند، توصیف شده است. تنها تعداد معدودی از کاربردهای Telemedicine در سطح وسیع پیاده سازی شده و باقی مانده اند. در این سخنرانی ما انواع مختلف Telemedicine، محدودیت ها و مشخصات پیاده سازی موفقیت آمیز آن را بررسی می کنیم. مثال هایی در زمینه Teledermatology ارائه خواهند شد.	Telemedicine Telemedicine is the use of information technology to support delivery of health care from a distance. Despite the general impact of new technologies in society and the political will to promote telemedicine in public health care, telemedicine has primarily been used on a small scale in clinical activity. As a field of practice, telemedicine is mainly characterized by trials, demonstrations, or experimental services that do not endure beyond the life of specific research and development projects. Only a few telemedical applications have been implemented on a wide scale and sustained. In this lecture we will discuss different types of telemedicine, barriers and characteristics of successful implementation. Examples will be used from the field of teledermatology. Aud Obstfelder, Kjersti H Engeseth1 and Rolf Wynn. Characteristics of successfully implemented telemedical applications. Implementation Science 2007, 2:25 doi:10.1186/1748-5908-2-25 Eminovic N, de Keizer NF, Bindels PJ, Hasman A.Maturity of teledermatology evaluation research: a systematic literature review. Br J Dermatol. 2007 Mar;156(3):412-9. Review.
ارزيابی ICT روشهای جدید در خدمات بهداشتی- درمانی، چه در پزشکی و چه در زمینه ICT، می بایست قبل از این که پیاده سازی شوند و به طور عموم مورد استفاده قرار گیرند, به طور کامل ارزیابی شوند. تاثیرات این روشها را می توان به اپن شکل تقسیم نمود: موثر بودن(آیا کار می کند؟)، بهره وری (ارتباط بین تاثیر و هزینه) و قابلیت استفاده (آیا مردم قادر و مشتاق به استفاده از آن هستند؟) . هر یک از این جنبه ها را می توان با استفاده از روشهای ارزیابی مختلف (کمّی مانند Randomised Control Trail و (Before-After Clinical Trials، و کیفی (مانند مطالعات مشاهده ای observational و مطالعات موردی case study) و معیارهای مختلف ارزیابی نتایج (مانند تبعیت از اصول راهبردی، مرگ و میر، هزینه درمان، میزان رضایت کاربر) ارزیابی کرد. تمامی این موضوعات در این سخنرانی بررسی می گردند.	Evaluation of ICT New interventions in health care, medical as well as ICT interventions, should be thoroughly evaluated on their effect on health care before they can be implemented and used on a regular basis. Effects of these interventions can be subdivided into effectiveness (does it work), efficiency (the relation between effects and costs) and usability (are people willing and able to use it). Each of these aspects can be evaluated by using different evaluation designs, quantitative (e.g. RCTs, before-after clinical trials) as well as qualitative (e.g. observational and case studies) and different outcome measures (e.g. adherence to guidelines, mortality, cost of care, user satisfaction). In this lecture all these issues will be discussed. Jan Talmon 1*, Elske Ammenwerth 2, Jytte Brender 3, Nicolette de Keizer 4, Pirkko Nykänen 5, Michael Rigby.STARE-HI - Statement on Reporting of Evaluation Studies in Health Informatics. In preparation. http://iig.umit.at/efmi/stare-hi/Stare-HIv0.91.pdf Harris et al. The Use and Interpretation of Quasi-Experimental Studies in Medical Informatics J Am Med Inform Assoc.2006; 13: 16-23
ارزيابی درمان به دلیل افزیش پاسخگویی ها، آیین نامه های دولتی و قدرت گرفتن بیمار، کارکنان خدمات درمانی احساس نیاز به اينکه اثبات نمایند که کیفیت ارائه خدمات از جانب آنها خوب و مناسب است, نموده اند. در سطح بین المللی ابتکارات بسیاری توسط متخصصان مختلف برای توسعه یک فهرست کلینیکی انجام شده است تا بصیرتی نسبت به موثر بودن و مفید بودن درمان ایجاد شود. ایجاد و نگهداری چنین فهرستی پیچیده است. کیفیت داده ها، تصحیح اختلالات پرونده ها، بازخورد داده ها، معيارهای کیفیت و فرصت های تحقیقاتی موضوعات مهم در این زمینه هستند و در این سخنرانی بحث خواهند شد. مثال هایی از فهرست Dutch National Intensive Care(NICE) ارائه خواهد گردید.	Evaluation of care Due to increasing accountability, government regulations and patient empowerment health care workers feel the need to prove that they provide good quality of care. Internationally many initiatives among various specialties have been developed to create clinical registries to gain insight into the effectiveness and efficiency of care. Setting and maintaining such a registry is complex. Data quality, case-mix correction, data feedback, quality indicators, research possibilities are important subjects in this field and will be discussed in this lecture. Examples will be used from the Dutch National Intensive Care Evaluation (NICE) registry. Arts DG, De Keizer NF, Scheffer GJ.Defining and improving data quality in medical registries: a literature review, case study, and generic framework. J Am Med Inform Assoc. 2002 Nov-Dec;9(6):600-11. Bakhshi-Raiez F, Peek N, Bosman RJ, de Jonge E, de Keizer NF.The impact of different prognostic models and their customization on institutional comparison of intensive care units* Crit Care Med. 2007 Sep 19; [Epub ahead of print] PMID: 17893625 [PubMed - as supplied by publisher] Lilford R, Mohammed MA, Spiegelhalter D, Thomson R.Use and misuse of process and outcome data in managing performance of acute medical care: avoiding institutional stigma. Lancet 2004 Apr 3;363(9415):1147-54. http://www.stichting-nice.nl/

 

دکتر اسلامی
مثال هايی ازسيستم های پشيبانی تصميم - توليد، پياده سازی و ارزيابی توانایی سیستم های رایانه ای جدید در کم کردن خطاهای دارویی و افزایش کیفیت خدمات درمانی، خصوصاٌ با فراهم بودن پشتیبانی تصمیم، اثبات شده است. به دلیل این تاثیرات مثبت، سیستم های رایانه ای دارای پشتیبانی تصمیم به طور فزاینده ای برای بیماران بستری و سرپایی به طور یکسان توصیه می شوند، و انواع مختلفی از سیستم های تجاری در این مورد به بازار عرضه شده اند. اما این آثار مثبت بر روی امنیت پزشکی و کیفیت خدمات درمانی، تصویر کاملی به دست نمی دهند. سوی دیگر مطرح شدن این سیستم ها این است که آن ها ممکن است خطاهای جدیدی را ایجاد کنند و یا حجم کار را افزایش دهند و ما باید در تولید و پیاده سازی دقت لازم را به خرج دهیم. پیچیدگی تعامل انسان-ماشین، ناکافی یا ناموجود بودن معلومات مناسب، نبود ارتباط با اطلاعات مختص بیمار، و مشکلات تکنیکی چند مثال از میزان سختی تولید و پیاده سازی این سیستم ها است و این که چگونه ممکن است ریسک انواع خاصی از خطاها را افزایش دهند. در این سخنرانی درباره 3 مثال واقعی از تولید سیستم های پشتیبانی تصمیم، موانع و خصوصیات پیاده سازی موفق، و ارزیابی آن ها بحث خواهیم کرد	Examples of decision support systems - Developing, Implementation and Evaluation The ability of new computerized systems to decrease medical errors and increase quality of care has been demonstrated, especially when decision support is provided. Because of these positive effects, computerized systems with decision support are increasingly recommended for inpatients and outpatients alike, and various kinds of commercial systems have been offered on the market. However, these positive effects on medical safety and quality of care do not show the complete picture. The other side of introducing these systems is that they may introduce new errors or increase workload and we should take care in development and implementation. Complexity of human computer interaction, insufficient or lack of an appropriate knowledge base, lack of connection to patient specific information, and technical problems are some examples of how difficult is development and implementation and how these systems might increase the risk of some kinds of errors. In this lecture we will discuss three real examples of decision support system development, barriers and characteristics of successful implementation and evaluation. Eslami S, Abu-Hanna A, de Keizer NF, de Jonge E. Errors associated with applying decision support by suggesting default doses for aminoglycosides. Drug Saf. 2006;29(9):803-9.
ايجاد يک سامانه سلامت ايمن تر متخصصان پیش بینی می کنند که حدود 98000 نفر در هر سال بر اثر اشتباهات دارویی که در بیمارستان های ایالات متحده رخ می دهند، می میرند. این رقم بیشتر از میزان مرگ و میر بر اثر تصادفات رانندگی، سرطان سینه یا ایدز-3 عاملی که توجه عمومی بیشتری را به خود جلب می کنند- است. در واقع تعداد افرادی که هر سال تنها بر اثر اشتباهات دارویی می میرند بیشتراز کسانی است که بر اثر مصدومیت در محیط کار جان می بازند. در ابتدای دهه 90، تخمین زده شد که در ایالات متحده در هر 100 پذیرش، 3.7 مورد ناسازگاری اتفاق می افتد. از این میزان، 28% مربوط به تجویزداروها هستند که نیمی از آن ها قابل پیش گیری است. از دیدگاه اقتصادی، تنها رخدادهای مربوط به ناسازگارهای دارویی 2 بیلیون دلار در سال برای بیمارستانها هزينه می برد. گزارش های مشابه در کشورهای دیگر نشان می دهد که اشتباهات دارویی تاثیر بسزایی بر مرگ و میر، عوارض ناشی از بيماريها و هزینه درمان دارند. انستیتو پزشکی و دیگر دست اندرکاران مهم و موثردر پزشکی، فناوریهای کامپیوتری مانند Computerized Physician Order Entry(CPOE) و سیستم های پشتیبان تصمیم گيری (Decision Support System) را به عنوان فرصت اصلی برای کم کردن خطاهای دارویی و درنتیجه بالابردن امنیت، شناخته اند. این تکنولوژی های جدید نوید داشتن آثاری بر ساير نتايچ علاوه بر امنیت را نيزمی دهند، مانند هزینه های دارویی و مراحل. در این سخنرانی ما در باره خطاهای های دارویی و تجویز، آثار سو آن ها و روش های مختلف کم کردن آن ها بحث خواهیم کرد.	Building a safer health system Experts estimate that as many as 98,000 people die in any given year from medical errors that occur in hospitals in US. That is more than death from motor vehicle accidents, breast cancer, or AIDS – three causes that receive far more public attention. Indeed, more people die annually from medication errors alone than from workplace injuries. In the early 1990s it was estimated that there are 3.7 adverse events per 100 admissions in the US. Of these, 28% are medication related, half of which preventable. From an economic point of view, hospital costs of only adverse drug events were estimated at $2 billion per year. Similar reports in other countries show that medical er

فناوری اطلاعات بر بالین بیمار

فناوری اطلاعات بر بالین بیمار

 

کلمه تندرستی (سلامت) الکترونیکی که ترجمه Electronic Health است دارای تعاریفی استاندارد و بسیار تخصصی است که به شکل ساده می توان آن را این گونه تعریف کرد: «تمامی امور سلامت که به هر نحو با آثار فناوری اطلاعات اعم از رایانه ای شدن، اصلاح ساختار یا تغییر شیوه دسترسی باشد را سلامت الکترونیک گویند». سلامت الکترونیکی، به دلیل نوظهور بودن هر روز اشکال جدیدی را بروز می دهد و به همین دلیل نیز نمی توان برای آن تعریفی جامع و همیشگی ارائه کرد که به اتمام اشکال آن مستقیما اشاره کند و به صورت کلی نیز به دلیل هم پیوندی ایجاد شده بین حوزه سلامت و حوزه فناوری اطلاعات زیرشاخه های بسیاری را به وجود آورده است که بیشتر آنها نیز به عنوان رشته ها و تخصص های مستقل در دانشگاه هایی مختلفی تدریس می شوند. رشته Medical Informatics از این دسته است.

 

تاریخچه

پرونده الکترونیکی تندرستی به عنوان یک طرح استاندارد و سراسری دارای سابقه کوتاهی است و در اکثر نقاط جهان 2 یا 3 سال بیشتر از عمر آن نمی گذرد اما صورت محلی و تک شعبه ای تقریبا از سال هایی که ارائه نرم افزارها برای کاربری های متنوع رایج شد این سیستم ها نیز شروع به کار کردند که یکی از اولین سیستم ها نیز سیستم پذیرش بیمارستانی بوده است. این سیستم در ابتدا در بیمارستان های آمریکا، انگلستان و ژاپن پیاده سازی شد و سپس به دیگر نقاط جهان سرایت کرده و در آنجا نیز بومی گردید.

پرونده الکترونیکی سلامت در اشکال مختلف و با عناوین متفاوتی در کشورهای مختلف مطرح شده است و بنابراین شرایط خاص آن کشورها دارای صورت ها و نمودهایی ویژه است. حدود 20 سال پیش در آلمان ایده استفاده از کارت های هوشمند برای امور سلامت مطرح شد. این کارت ها ی هوشمند که تا قبل از آن صرفا برای امور بانکی از آنها استفاده می شد، توانستند در مدتی کوتاه، در نظام درمانی این کشور نقش خود را ایفا کنند. این سیستم ها در سال 1998 دارای استانداردهایی شدند که در یکی از اصلی ترین آنها این سیستم ها به 6 سطح تقسیم شده است، البته تقسیم بندی های آن چندان روشن نیست و تنها امور مربوط به درمان را برای آن لحاظ کرده اند و در سطوح اولیه آن اطلاعات پذیرش بیمار و ارتباط بین سیستم های ناهمگون که خاصیت کار بیمارستانی نیز همین است مطرح می شود و در سطوح بالاتر آن، امور ارتباطات از راه دور و مبادلات چندرسانه ای مطرح می گردد. نمونه هایی مانند پروژه کشف ژنوم انسانی در سال 1993 آغاز و در سال 2003 به پایان رسید که در این پروژه اطلاعات ژنوم انسانی در سال 1993 آغاز و در سال 2003 به پایان رسید که در این پروژه اطلاعات ژنوم انسانی کشف و در یک پایگاه داده مخصوص ذخیره سازی شد.

نیازهای ملی و محلی

امور مرتبط به سلامت به لحاظ گستردگی زمینه کارکرد، دارای نیازهای بسیار متنوعی است، اما اصلی ترین نیاز برای پیاده سازی سیستم های نوین درمانی، نیاز به فرهنگ سازی است. این نیاز از آن جهت بسیار اهمیت دارد که برای استفاده از این سیستم ها سه دسته از افراد جامعه یعنی بیمار، پزشک و دست اندرکاران سلامت می بایست همگی با این سیستم ها و نوع کارکرد آنها آشنا باشند و از آن مهم تر به وجود آنها با دید مثبت نگاه کرده و سعی کنند نتایج و مزایای آن را برای خود تحلیل کنند تا بتوانند با آنها ارتباط بسیار عمیق تری برقرار کنند.

دیگر نیازهای این سیستم ها داشتن زیرساخت های ارتباطی مناسب است تا بتواند ارتباطی پایدار، ایمن و ارزان را برای واحدها درمانی فراهم کند. نیازهایی مانند سیستم های آموزشی و تجهیزاتی نیز از دیگر نیازهاست. البته اینرا هم باید خاطرنشان کرد که الکترونیکی شدن به معنای اینترنتی شدن نیست

بهداشتی درمانی

زگيل‌ (وروكا ولگاريس‌)

warts

   اطلاعات‌ اوليه‌

  توضيح‌ كلي‌

زگيل‌ عبارت‌ است‌ از تومورهايي‌ خوش‌ خيم‌ در اثر يك‌ ويروس‌ در لايه‌ خارجي‌ پوست‌. زگيل‌ها سرطاني‌ نيستند. داراي‌ سرايت‌ خفيفي‌ از فرد به‌ فرد و از ناحيه‌ به‌ ناحيه‌ در يك‌ فرد هستند. مي‌توانند در هر نقطه‌ از پوست‌ ظاهر شوند ولي‌ بيشتر روي‌ انگشتان‌ دست‌، دست‌ها و بازوها ظاهر مي‌گردند. در سنين‌ 3-1 سال‌ شايع‌تر هستند ولي‌ در هر سني‌ ممكن‌ است‌ رخ‌ دهند.

  علايم‌ شايع‌

يك‌ برآمدگي‌ كوچك‌ روي‌ پوست‌ با مشخصات‌ زير:
زگيل‌ها با اندازه‌ كوچك‌ (3-1 ميلي‌متر) شروع‌ و بزرگتر مي‌شوند.
زگيل‌ها سطحي‌ خشن‌ و حدودي‌ كاملاً واضح‌ دارند.
معمولاً رنگي‌ مشابه‌ پوست‌ دارند ولي‌ گاهي‌ تيره‌تر هستند.
زگيل‌ها غالباً به‌ صورت‌ خوشه‌ هايي‌ اطراف‌ يك‌ «زگيل‌ مادر» ظاهر مي‌شوند.
با برش‌ سطح‌ زگيل‌ مي‌بينيد كه‌ نقطه‌هاي‌ سياه‌ كوچك‌ يا نقطه‌هاي‌ خونريزي‌ دهنده‌ است‌.
زگيل‌ها درد و خارش‌ ندارند.
بعضي‌ زگيل‌ها در كف‌ پا ظاهر مي‌شوند.

   علل‌

تهاجم‌ ويروس‌ پاپيلوما به‌ لايه‌ خارجي‌ پوست‌ (اپيدرم‌). ويروس‌ برخي‌ سلول‌ها را تحريك‌ مي‌كند تا سريع‌تر از حد طبيعي‌ رشد كنند. زگيل‌ها بسيار شايع‌ هستند. تا بزرگسالي‌، 90% افراد داراي‌ آنتي‌ بادي‌ بر ضد ويروس‌ خواهند شد كه‌ نشانگر سابقه‌ يك‌ بار عفونت‌ زگيلي‌ است‌.

  عوامل‌ افزايش‌دهنده‌ خطر

استفاده‌ از حمام‌هاي‌ عمومي‌
تروماي‌ پوست‌
سركوب‌ ايمني‌ ناشي‌ از داروها يا بيماري‌

  پيشگيري‌

براي‌ جلوگيري‌ از گسترش‌ زگيل‌ها، آنها را نخراشيد. زگيل‌ها با برش‌ها و خراش‌هاي‌ كوچك‌ به‌ راحتي‌ گسترش‌ مي‌يابند.
كفش‌ هايي‌ بپوشيد كه‌ مناسب‌ اندازه‌ پا باشند.

   عواقب‌ مورد انتظار

بسياري‌ از زگيل‌ها در عرض‌ يك‌ ماه‌ خود به‌ خود از بين‌ مي‌روند. بدون‌ درمان‌ زگيل‌هاي‌ باقي‌ مانده‌ ظرف‌ 3-2 سال‌ محو مي‌شوند.

   عوارض‌ احتمالي‌

گسترش‌ به‌ ساير اعضاي‌ بدن‌
عفونت‌ ثانويه‌ يك‌ زگيل‌
عود زگيل‌ها پس‌ از درمان‌

   درمان‌

   اصول‌ كلي‌

سرمادرماني‌ (يخ‌ زدن‌ سلول‌ها براي‌ تخريب‌ آنها). اين‌ اقدام‌ در مطب‌ انجام‌ مي‌گيرد و به‌ بيهوشي‌ نياز ندارد و باعث‌ خونريزي‌ نمي‌گردد. ممكن‌ است‌ در حين‌ عمل‌ يخ‌زدن‌ اندكي‌ درد و آزار ايجاد گردد و درد ممكن‌است‌ پس‌ از گرم‌ شدن‌ مجدد، اندكي‌ زياد شود. گاهي‌ براي‌ تخريب‌ زگيل‌ها 5-2 بار درمان‌ در هفته‌ لازم‌ است‌.
جراحي‌ الكتريكي‌ (استفاده‌ از گرما براي‌ تخريب‌ سلول‌ها). اين‌ درمان‌ مي‌تواند در يك‌ بار ويزيت‌ در مطب‌ انجام‌ پذيرد ولي‌ بهبودي‌ مدت‌ بيشتري‌ طول‌ مي‌كشد و عفونت‌هاي‌ باكترياي‌ ثانويه‌ و ايجاد جوشگاه‌ شايع‌تر است‌.
در صورتي‌ كه‌ تحت‌ جراحي‌ الكتريكي‌ قرار بگيريد، در محل‌ درمان‌ تاولي‌ (گاهي‌ همراه‌ با خون‌) ايجاد خواهد شد.سقف‌ تاول‌ بدون‌ درمان‌ اضافي‌ ظرف‌ 14-10 روز باز مي‌شود. يا جوشگاه‌ كمي‌ باقي‌ خواهد ماند يا اصلاً دچار جوشگاه‌ نمي‌شويد. شست‌وشو و استفاده‌ از مواد آرايشي‌ يا زيبايي‌ را مطابق‌ معمول‌ انجام‌ دهيد. اگر لباس‌ تاول‌ را تحريك‌ مي‌كند، آن‌ را با يك‌ بانداژ چسبان‌ كوچك‌ بپوشانيد. اگر تاول‌ باز شود، مايع‌ ممكن‌ است‌ داراي‌ ويروس‌ فعال‌ باشد و به‌ ساير نواحي‌ گسترش‌ يابد. ناحيه‌ را با آب‌ داغ‌ و صابون‌ بشوييد؛ خشك‌ كنيد و بپوشانيد.
در مورد زگيل‌هاي‌ كف‌ پا، پوشش‌ يا بالشتكي‌ در كفش‌ قرار دهيد تا راه‌ رفتن‌ راحت‌ شود.

   داروها

داروهاي‌ موضعي‌ مثل‌ اسيد ساليسيليك‌ خفيف‌ ممكن‌ است‌ براي‌ تخريب‌ زگيل‌ها تجويز شوند. در اين‌ صورت‌ از دستورالعمل‌هاي‌ روي‌ بسته‌بندي‌ آنها پيروي‌ كنيد.
ممكن‌ است‌ براي‌ كمك‌ به‌ درمان‌ زگيل‌ها، ترتينوئين‌ (اسيد رتينوئيك‌) يا بنزوئيل‌ پراكسايد تجويز گردند.

  فعاليت‌

محدوديتي‌ وجود ندارد.

   رژيم‌ غذايي‌

رژيم‌ غذايي‌ خاصي‌ ندارد.

   در اين‌ شرايط‌ به‌ پزشك‌ خود مراجعه‌ نماييد

اگر خود يا كودك‌ شما زگيل‌ داشته‌ باشيد و بخواهيد آن‌ را برداريد.
اگر بعد از برداشتن‌ با جراحي‌ سرپايي‌ يا سوزاندن‌ الكتريكي‌، علايم‌ عفونت‌ در محل‌ درمان‌ ظاهر شوند.
اگر پس‌ از درمان‌ تب‌ ايجاد گردد.
اگر زگيل‌ها پس‌ از درمان‌ كاملاً از بين‌ نروند.
اگر پس‌ از درمان‌ زگيل‌هاي‌ ديگري‌ ظاهر شوند

 

آلرژي‌ غذايي‌

allergy food

    اطلاعات‌ اوليه‌

    توضيح‌ كلي‌

آلرژي‌ غذايي‌ عبارت‌ است‌ از واكنش‌ پيش‌ از اندازه‌ دستگاه‌ ايمني‌ به‌ برخي‌ غذاها يا موادي‌ كه‌ معمولاً بي‌خطرند. اين‌ واكنش‌هاي‌ نامطلوب‌ ممكن‌ است‌ ارثي‌ يا ناشي‌ از يك‌ نقص‌ اكتسابي‌ بيوشيميايي‌ باشند. علايم‌ ممكن‌ است‌ در عرض‌ چند دقيقه‌ يا تا 2 ساعت‌ پس‌ از خوردن‌ آن‌ غذاي‌ به‌ خصوص‌ بروز كنند. در بعضي‌ موارد، امكان‌ دارد علايم‌ تا 2-1 روز بعد نيز ظاهر نشوند.

    علايم‌ شايع‌

اسهال‌ (شايع‌ است‌)
درد شكمي‌ (شايع‌ است‌)
بثورات‌ پوستي‌
نفخ‌ و باد شكم‌ (شايع‌ است‌)
كهير
تورم‌ صورت‌ (به‌ خصوص‌ لب‌ها)
خارش‌
تورم‌ دست‌ها و پاها
آسم‌
تهوع‌ و استفراغ‌
سرفه‌
سردرد ميگرني‌
غش‌ يا حالت‌ نزديك‌ به‌ غش‌

    علل‌

هرگونه‌ غذا يا ماده‌اي‌ كه‌ بلعيده‌ مي‌شود مي‌تواند باعث‌ بروز واكنش‌ آلرژيك‌ شود. غذاهايي‌ كه‌ بيشتر باعث‌ اين‌ حالت‌ مي‌شوند عبارتند از: شير گاو، زرده‌ تخم‌مرغ‌، گندم‌، سويا، بادام‌ كوهي‌ يا همان‌ پسته‌ شامي‌، ماهي‌، آجيل‌هاي‌ درختي‌ (مثل‌ گردوي‌ معمولي‌)، صدف‌ دريايي‌، خربزه‌، كنجد، تخم‌ آفتاب‌ گردان‌، و شكلات‌.

    عوامل‌ افزايش‌دهنده‌ خطر

خطر براي‌ كساني‌ كه‌ مشكلات‌ آلرژي‌ ديگري‌ نيز دارند بيشتر است‌.
اگر در يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌ سابقه‌ آلرژي‌ غذايي‌ وجود داشته‌ باشد.

    پيشگيري‌

غذاهاي‌ مسؤول‌ ايجاد آلرژيي‌ در خود را شناسايي‌ نماييد و از آنها پرهيز كنيد.
معلوم‌ شده‌ است‌ كه‌ شيرخوراني‌ كه‌ غذاي‌ جامد براي‌ آنها ديرتر شروع‌ مي‌شود كمتر به‌ آلرژي‌ غذايي‌ دچار مي‌شوند.

    عواقب‌ مورد انتظار

آلرژي‌ غذايي‌ در شيرخواران‌ معمولاً بعد از 4-2 سالگي‌ برطرف‌ مي‌شود.
بزرگسالاني‌ كه‌ به‌ بعضي‌ از غذاها (به‌ خصوص‌ شير، ماهي‌، صدف‌ دريايي‌، يا آجيل‌) آلرژي‌ دارند با احتمال‌ بيشتري‌ اين‌ آلرژي‌ را براي‌ سال‌ها حفظ‌ مي‌نمايند.

    عوارض‌ احتمالي‌

آنافيلاكسي‌ (يك‌ نوع‌ آلرژي‌ حاد و خطرناك‌ كه‌ حين‌ آن‌ تنفس‌ دچار مشكل‌ شده‌، ضربان‌ قلب‌ نير نامنظم‌ شده‌، و فشارخون‌ كاهش‌ مي‌يابد)
واكنش‌ شبيه‌ كهير
آسم‌ برونشيال‌
التهاب‌ روده‌ها
ضايعات‌ شبيه‌ اگزما

    درمان‌

    اصول‌ كلي‌

حذف‌ غذاهاي‌ مورد شك‌ از رژيم‌ غذايي‌ براي‌ مدت‌ دو هفته‌ (يا تا زماني‌ كه‌ علايم‌ آلرژي‌ ناپديد شوند) و سپس‌ اضافه‌ نمودن‌ غذاهاي‌ مورد شك‌ به‌ صورت‌ تك‌ تك‌ به‌ رژيم‌ غذايي‌. به‌ اين‌ ترتيب‌ مشخص‌ مي‌شود كه‌ كدام‌ غذاها در ايجاد آلرژي‌ شما نقش‌ دارند.
آزمايش‌ تزريق‌ پوستي‌ گاهي‌ ممكن‌ است‌ غذاي‌ مسؤول‌ آلرژي‌ را شناسايي‌ كند، اما كم‌ نيستند مواردي‌ كه‌ اين‌ آزمايش‌ها اشتباهاً غذاهايي‌ كه‌ شما واقعاً به‌ آنها آلرژي‌ نداريد را به‌ عنوان‌ مسؤول‌ آلرژي‌ غذايي‌ معرفي‌ كنند.
بيماراني‌ كه‌ آلرژي‌ غذايي‌ شديدي‌ به‌ يك‌ نوع‌ غذا دارند بايد بسيار مراقبت‌ باشند كه‌ از خوردن‌ آن‌ غذا پرهيز كنند.
هميشه‌ يك‌ كيت‌ كه‌ داراي‌ سرنگ‌ حاوي‌ آدرنالين‌ است‌ را به‌ همراه‌ داشته‌ باشيد تا اگر احياناً غذاي‌ آلرژي‌زا تصادفاً خورده‌ شد و واكنش‌ حاد و فوري‌ رخ‌ داد، از اين‌ سرنگ‌ استفاده‌ شود.
يك‌ دست‌بند يا گردن‌ آويز مخصوص‌ همراه‌ داشته‌ باشيد كه‌ روي‌ آن‌ نوع‌ آلرژي‌ دقيقاً مشخص‌ شده‌ باشد.

    داروها

هيچ‌ دارويي‌ براي‌ درمان‌ آلرژي‌ غذايي‌ وجود ندارد، اما از بعضي‌ از داروها مي‌توان‌ براي‌ تخفيف‌ يا رفع‌ علايم‌ استفاده‌ نمود.

    فعاليت‌

هيچ‌ محدوديتي‌ براي‌ آن‌ وجود ندارد.

    رژيم‌ غذايي‌

اجتناب‌ از غذاي‌ مسؤول‌ آلرژي‌، يا مصرف‌ آن‌ به‌ مقدار كم‌. برچسب‌ غذاها را به‌ دقت‌ مطالعه‌ كنيد.

    در اين‌ شرايط‌ به‌ پزشك‌ خود مراجعه‌ نماييد

اگر شما يا يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌ تان دچار علايم‌ خفيف‌ تا متوسط‌ آلرژي‌ غذايي‌ هستيد.
اگر شاهد يك‌ واكنش‌ شديد پس‌ از خوردن‌ غذا در يكي‌ از همراهانتان‌ هستيد. در اين‌ شرايط‌ فوراً درخواست‌ كمك‌ اورژانس‌ نماييد

 

 

استوماتيت‌

stomatitis

   شرح بيماري

استوماتيت‌ عبارت‌ است‌ از التهاب‌ فراگير دهان‌ (شامل‌ مخاط‌ دهان‌، لب‌ها، زبان‌ و كام‌) كه‌ داراي‌ 2 نوع‌ اصلي‌ است‌: استوماتيت‌ هرپسي‌ حاد و استوماتيت‌ آفتي‌ (زخم‌ دهان‌) كه‌ شايع‌تر است‌. ساير انواع‌ عبارتند از ژنژيويت‌، پريودنتيت‌، كانديدياز (برفك‌) و آنژين‌ و نسان‌. استوماتيت‌ ممكن‌ است‌ نشانه‌اي‌ از يك‌ اختلال‌ زمينه‌اي‌ جدي‌تر باشد.

   علايم‌ شايع‌

علايم‌ بسته‌ به‌ نوع‌ فرق‌ مي‌كنند.
التهاب‌ دهان‌
قرمزي‌ و خونريزي‌
درد خفيف‌ تا شديد
زخم‌هاي‌ دهان‌
تنفس‌ بدبو
ممكن‌ است‌ با بي‌اشتهايي‌، خستگي‌، تب‌ و تحريك‌پذيري‌ همراه‌ باشد.

   علل‌

عفونت‌
تروما
خشكي‌
تحريك‌كننده‌ها
عوامل‌ سمي‌
بيش‌ حساسيتي‌
بيماري‌هاي‌ خودايمني‌
كمبود ويتامين‌
كم‌خوني‌
گاهي‌ ناشناخته‌

   عوامل‌ افزايش‌ دهنده‌ خطر

آلرژي‌ به‌ غذا يا داروها
سيگار كشيدن‌
دندان‌ مصنوعي‌
استرس‌ روحي‌، اضطراب‌
دندان‌هاي‌ ناهموار
پرتودرماني‌
شيمي‌درماني‌
سوء مصرف‌ الكل‌، غذاهاي‌ داغ‌ يا چاشني‌ها
حساسيت‌ به‌ دهان‌شوها، رنگ‌ شكلات‌ها، رژ لب‌
عوارض‌ جانبي‌ داروها
مواجهه‌ شغلي‌ با رنگ‌ها، فلزات‌ سنگين‌، بخار اسيد، غبار صنعتي‌

    پيشگيري‌

در صورت‌ امكان‌ از عوارض‌ خطرزا اجتناب‌ كنيد.

   عواقب‌ مورد انتظار

در اكثر موارد در عرض‌ 2-1 هفته‌ و در ساير موارد 3-2 هفته‌ بهبود مي‌يابد. برخي‌ نيازمند درمان‌ هستند و سايرين‌ خود به‌ خود بهبود مي‌يابند.
پيامدهاي‌ ديگر به‌ اختلال‌ زمينه‌اي‌ بستگي‌ دارد.

   عوارض‌ احتمالي‌

ممكن‌ است‌ پس‌ از درمان‌ عود كند.
اختلال‌ زمينه‌اي‌ ممكن‌ است‌ عوارض‌ خطرناكي‌ دربر داشته‌ باشد.

   درمان‌

    اصول‌ كلي‌

درمان‌ بسته‌ به‌ علت‌ فرق‌ مي‌كند. گاهي‌ تعيين‌ آن‌ مشكل‌ است‌. معاينه‌ فيزيكي‌ لازم‌ است‌ و گاهي‌ تهيه‌ گستره‌ يا كشت‌ ضايعات‌ عامل‌ مسبب‌ را مشخص‌ مي‌كند.
بهداشت‌ كامل‌ دهان‌ مهم‌ است‌.
ترك‌ سيگار
دندان‌هاي‌ مصنوعي‌ را از لحاظ‌ تناسب‌ با لثه‌ها خوب‌ كنترل‌ كنيد.

   داروها

در صورتي‌ كه‌ بتوان‌ علت‌ زمينه‌اي‌ را كشف‌ كرده‌ داروها به‌ طور خاص‌ متوجه‌ آن‌ خواهند بود.
ممكن‌ است‌ شست‌وشو دهنده‌هاي‌ بيني‌ يا قرص‌هاي‌ خوراكي‌ تجويز شوند.
داروهاي‌ بي‌حس‌كننده‌ موضعي‌ ممكن‌ است‌ مفيد باشند.
در صورت‌ مشخص‌ شدن‌ عامل‌ مسبب‌، داروهاي‌ ضد قارچ‌، ضد باكتري‌ يا استروئيدي‌ موضعي‌
مكمل‌هاي‌ ويتاميني‌ در صورت‌ نياز

    فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري

محدوديت‌ لازم‌ نيست‌.

   رژيم‌ غذايي‌

ممكن‌ است‌ لازم‌ باشد از غذاهاي‌ چاشني‌دار يا غذاهايي‌ كه‌ سفت‌، تيز يا خشك‌ هستند، اجتناب‌ شود.
از هر غذايي‌ كه‌ يك‌ واكنش‌ آلرژيك‌ برانگيزد، خودداري‌ كنيد.

    درچه شرايطي بايد به پزشك مراجعه نمود؟

اگر شما يا يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌تان‌ علايم‌ استوماتيت‌ را داشته‌ باشند.
اگر پس‌ از شروع‌ درمان‌، علايم‌ بدتر شوند.
اگر دچار علايم‌ جديد و غير قابل‌ توجيه‌ شده‌ايد. داروهاي‌ مورد استفاده‌ در درمان‌ ممكن‌ است‌ عوارض‌ جانبي‌ داشته‌ باشند.

 

 

 

گرمازدگي‌ يا خستگي‌ گرمايي‌

Heatstroke or heat exhaustion

 

    شرح بيماري

گرمازدگي‌ عبارت‌ است‌ از بيماري‌ ناشي‌ از قرار گرفتن‌ طولاني‌مدت‌ در معرض‌ حرارت‌ زياد، نخوردن‌ مايعات‌ به‌ حد كافي‌، يا خوب‌ كار نكردن‌ مكانيسم‌هاي‌ تنظيم‌ حرارت‌ در مغز. اين‌ حالت‌ مي‌تواند در هر سني‌ رخ‌ دهد، اما در سالمندان‌ شايع‌تر است‌.

    علايم‌ شايع‌

خستگي‌ گرمايي‌:
منگي‌، خستگي‌، غش‌، سردرد
رنگ‌ پريدگي‌ و مرطوب‌ بودن‌ پوست‌
تند و ضعيف‌ بودن‌ نبض‌
تند و سطحي‌ بودن‌ تنفس‌
گرفتگي‌ عضلاني‌
تنشگي‌ زياد گرمازدگي‌:
غالباً قبل‌ از اين‌ مرحله‌، خستگي‌ گرمايي‌ و علايم‌ آن‌ وجود دارد.
داغ‌، خشك‌ و بر افروخته‌ بودن‌ پوست‌
تعريق‌ وجود ندارد.
بالا بودن‌ درجه‌ حرارت‌ بدن‌
تند بودن‌ ضربان‌ قلب‌
گيجي‌
از دست‌ دادن‌ هوشياري‌

    علل‌

خستگي‌ گرمايي‌ به‌ علت‌ نوشيدن‌ آب‌ به‌ مقدار ناكافي‌، خوردن‌ نمك‌ به‌ مقدار ناكافي‌، و كمبود توليد عرق‌ به‌ وجود مي‌آيد. (بدن‌ به‌ كمك‌ عرق‌ كردن‌ و بخار شدن‌ عرق‌ خنك‌ مي‌شود).
گرمازدگي‌ در اثر قرار گرفتن‌ بيش‌ اندازه‌ در حرارت‌ شديد و كار نكردن‌ مكانيسم‌هاي‌ تنظيم‌ حرارت‌ بدن‌ ايجاد مي‌شود. در اين‌ حالت‌ دماي‌ بدن‌ تا حد خطرناكي‌ بالا مي‌رود (حتي‌ تا حدود 5/41 درجه‌).

    عوامل‌ افزايش‌ دهنده‌ خطر

اثرات‌ عمومي‌ بالا رفتن‌ سن‌
نوشيدن‌ الكل‌ يا سوءمصرف‌ ساير مواد
بيماري‌ مزمن‌ مثل‌ ديابت‌ يا بيماري‌ عروق‌
بيماري‌ اخير كه‌ باعث‌ از دست‌ رفتن‌ مايع‌ در اثر استفراغ‌ يا اسهال‌ شده‌ باشد.
هواي‌ داغ‌ و پر رطوبت‌ (شرجي‌)
كاركردن‌ در محيط‌ بسيار گرم‌
از دست‌دادن‌ مايعات‌ بدن‌ در اثر تعريق‌ و ننوشيدن‌ مايعات‌ كافي‌ براي‌ جايگزيني‌ آب‌ از دست‌ رفته‌
پوشيدن‌ لباس‌ زياد، خصوصاً لباس‌ تنگ‌
تب‌ بالا
فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري بدني‌ يا ورزش‌ شديد در هواي‌ داغ‌ و پر رطوبت‌

    پيشگيري‌

در هواي‌ داغ‌، لباس‌ سبك‌ و گشاد بپوشيد.
مرتب‌ آب‌ بنوشيد و صبر نكنيد تا تشنه‌ شويد و سپس‌ آب‌ بنوشيد.
اگر تعريق‌ زياد داريد، آب‌ بيشتر بنوشيد. اگر مقدار ادرار كم‌ شود، ميزان‌ آب‌ دريافتي‌ را زيادتر كنيد.
اگر زيادي‌ گرمتان‌ شده‌ است‌، پنجره‌ را باز كنيد، يا از فن‌ يا تهويه‌ مطبوع‌ استفاده‌ كنيد. اين‌ كارها باعث‌ راحت‌تر تبخير شدن‌ عرق‌ و در نتيجه‌ خنك‌ شدن‌ پوست‌ مي‌شوند.
سعي‌ كنيد به‌ هواي‌ داغ‌ عادت‌ كنيد.

    عواقب‌ مورد انتظار

معمولاً با درمان‌ سريع‌ بهبودي‌ كامل‌ در عرض‌ 2-1 روز حاصل‌ مي‌شود.

    عوارض‌ احتمالي‌

ممكن‌ است‌ هر كدام‌ از اعضاي‌ مهم‌ بدن‌ دچار مشكل‌ شوند (قلب‌، ريه‌ها، كليه‌ها، مغز)
با مدت‌ زمان‌ قرار گرفتن‌ در معرض‌ گرما و شدت‌ آن‌، و نيز سرعت‌ و اثربخشي‌ درمان‌ ارتباط‌ دارد.

    درمان‌

    اصول‌ كلي‌

اگر فردي‌ علايم‌ گرمازدگي‌ را دارد و عرق‌ نمي‌كند: ـ وي‌ را سريعاً خنك‌ كنيد. لباس‌هاي‌ وي‌ را در آوريد و او را در آب‌ سرد قرار دهيد، يا دور او ملحفه‌ مرطوب‌ بپيچيد. ترتيب‌ انتقال‌ او را به‌ نزديكترين‌ بيمارستان‌ بدهيد. اين‌ يك‌ اورژانس‌ است‌!
اگر فردي‌ ضعيف‌ و خسته‌ است‌ اما عرق‌ مي‌كند: ـ وي‌ را در يك‌ جاي‌ خنك‌ بخوابانيد، مايعات‌ خنك‌ به‌ او بدهيد (آب‌، آب‌ ميوه‌، يا ساير نوشيدني‌هاي‌ خنك‌). ترتيب‌ انتقال‌ او را به‌ نزديكترين‌ بيمارستان‌ بدهيد، مگر در موارد خفيف‌. توصيه‌هاي‌ پزشكي‌ براي‌ مراقبت‌ مناسب‌ از فرد را به‌ وي‌ يا همراهان‌ وي‌ ارايه‌ دهيد.

    داروها

براي‌ اين‌ اختلالات‌ معمولاً دارويي‌ مورد نياز نيست‌.

    فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري

وقتي‌ كه‌ علايم‌ وجود دارند، در حالتي‌ كه‌ پاهايتان‌ بالا باشد استراحت‌ كنيد.
با روبه‌ بهبود گذاشتن‌ علايم‌ مي‌توان‌ كارهاي‌ روزمره‌ را تدريجاً از سر گرفت‌.

    رژيم‌ غذايي‌

رژيم‌ خاصي‌ توصيه‌ نمي‌شود.

    درچه شرايطي بايد به پزشك مراجعه نمود؟

اگر شما يا يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌تان‌ علايم‌ گرمازدگي‌ يا خستگي‌ گرمايي‌ را داريد، يا اين‌ كه‌ علايم‌ را در فردي‌ ديگر مشاهده‌ نموده‌ايد. بلافاصله‌ اورژانس‌ را خبر كنيد! اين‌ اختلالات‌ ممكن‌ است‌ جدي‌ يا مرگبار باشند.

 

 

 

 

بیماریهای واگیر :

فلج اطفال - سرخک - هپاتیت B - مننژيت  -  آنفلونزا  - هاری - وبای التور - سایر بیماریهای منتقله از طریق آب و مواد غذایی - تب مالت (بروسلوز ) - بیماریهای مقاربتی شایع در ایران - سوزاک - سیفلیس - هرپس تناسلی - زگیل تناسلی - ایدز

 

   فلج اطفال

علایم بالینی و تشخیص
تعریف مورد فلج شل حاد
نوع گزارش دهی

 فلج اطفال تا قبل از گسترش برنامه های ایمن سازی ، در سراسر جهان دیده می شد . در سال 1988 میلادی اقدام جهت ریشه کنی بیماری در برنامه های سازمان جهانی بهداشت قرار گرفت و درحال حاضر فقط در چند کشور انگشت شمار در جهان گردش ویروس پولیو ادامه دارد . آخرین مورد فلج اطفال کشور ما در سال 1379 رخ داده است و از آن تاریخ تاکنون مورد مثبتی گزارش نشده است .

فلج اطفال : یک عفونت حاد ویروسی با دامنه ای متغیر از عفونت بدون علامت تا مننژیت آسپتیک ، فلج و مرگ است .

علایم بالینی وتشخیص
پولیومیلیت در اغلب موارد با فلج شل ناگهانی شناخته می شود . ویروس پولیو در دستگاه گوارش با انتشار به غدد لنفاوی ناحیه سبب بروز بیماری می شود ويروس ممكن است از راه خون يا رشته هاي عصبي به نخاع و مغز انتشار يابدوقتي ويروس وارد سيستم عصبي شد ، به طور انتخابي به رشته هاي عصبي حركتي نخاع يا مغز حمله مي كند . با انهدام اين سلولها و تخريب آنها ،عضلات دنروه شده فلج مي شوند و به مرور زمان تحليل عضلاني صورت مي گيرد . بیش از 90 درصد موارد عفونت بدون علامت بوده یا علایم خفیف دارند و کمتراز یک درصد موارد بیماری علایم فلجی را نشان می دهند . 5 تا 10 درصد موارد به دلیل درگیری عضلات تنفسی مرگ را به دنبال دارد . این بیماری در هر سنی ممکن است ظاهر شود ولی بیشتر کودکان و به خصوص گروه زیر 5 سال را درگیر می کند . انتقال این بیماری ازطریق تماس مستقیم (مدفوع و ترشحات تنفسی ) می باشد و پس از طی دوره کمون 3 تا 45 روزه علایم تب ، سردرد ، خستگی ، استفراغ و یبوست ظاهر می شود . درصورت تبدیل به نوع شدید بیماری درد شدید عضلانی ، سفتی گردن با یا بدون فلج شل به آن اضافه می شود .
تا زمانی که ویروس دفع می شود احتمال واگیری بیماری وجود دارد . ویروس پولیو در ترشحات حلق بیماران مبتلا به نوع بالینی و بدون علامت پولیو در 36 ساعت اول و در مدفوع 72 ساعت پس از تماس با عامل عفونی یافت می شود و در ترشحات حلق تا یک هفته و در مدفوع 2 تا 3 هفته باقی می ماند.

تشخیص آزمایشگاهی با جدا کردن ویروس از مدفوع بیمار انجام می پذیرد . چون دفع ویروس در مدفوع متغیر است باید 2 نمونه مدفوع به فاصله 24 ساعت از یکدیگر گرفته شود .

 

مخزن بیماری فلج اطفال :

 تنها مخزن ویروس ، انسان است و در محیط غیر زنده در مدت کوتاهی از بین می رود .

تعریف استاندارد فلج اطفال : وقوع هرنوع فلج شل ناگهانی در اندامها ، بدون سابقه ضربه در افراد زیر 15 سال یک مورد فلج شل حاد محسوب می شود .

    نوع گزارش دهی : فوری و تلفنی

 

سرخک

علایم بالینی و تشخیص
تعریف اپیدمیولوژیک بیماری
نوع گزارش دهی

سرخک یکی از مسری ترین بیماری های عفونی است بطوری که بیش از 90 درصد افراد حساس درتماس نزدیک با بیمار آلوده می شوند . درجوامع بزرگ بیماری اندمیک است و هر 3 تا 5 سال به علت تجمع افراد حساس ، یک اپیدمی ایجاد می شود . هنوز 10 درصد کل مرگ ومیر کودکان زیر 5 سال در سطح جهان به علت سرخک است . براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت ، سالیانه یک میلیون کودک به دلیل ابتلا به سرخک به کام مرگ کشیده می شوند .
تعریف بالینی مورد بیماری سرخک :
هر شخصی که طبق نظر پزشک از لحاظ بالینی به عفونت سرخک مشکوک باشد ویا هر شخص دارای نشانه های تب وراش (بثورات ) ماکولوپاپولر (غیر وزیکولار ) و سرفه همراه با کوریزا (آبریزش بینی ) یا کونژکتیویت (التهاب ملتحمه ) .
تاييد آزمایشگاهی مورد بیماری سرخک :
وجود آنتی بادی IgM  اختصاصی سرخک درخون بیمار.

حذف سرخک :

کشور ما اکنون درمرحله حذف قرار داردوآن موقعیت یامرحله ای است که انتقال محلی سرخک در یک ناحیه جغرافیایی بزرگ ، متوقف شده است وبیماری به دنبال ورود یک فرد مبتلا به منطقه ، انتقال نمی یابد .

با توجه به مرحله حذف در کشورما، حتی یک موردابتلا به سرخک باویروس بومی به عنوان طغیان تلقی می گردد که بایستی از موارد ابتلا نمونه خون ،گلو وادرار جهت تایید آزمایشگاهی تهیه گردد.

در هنگام بروز طغیان بیماری ، کلیه افراد 9ماهه تا25سال که با فرد یا افراد بیماردر تماس بوده اند بدون توجه به واکسیناسیون قبلی ، بایستی واکسینه گردند.

نوع گزارش دهی : فوری و تلفنی

 

هپاتیت B :

هپاتیت B از راههای مختلف قابل انتقال میباشد . شایعترین راههای شناخته عبارتند از : تماس جنسی ،دریافت خون و فراوردهای خونی ، انتقال از مادر به نوزاد، فرورفتن اشیاءتیز (مانندسرسوزن ) آلوده به خون بیمارمبتلا به پوست و مخاط .

علائم بالینی :مرحله اول

(دوره پره ایکتریک ) : تب ، بی اشتهایی ، خستگی ، حالت بیزاری از بوی سیگارو غذا،میالژی ، آرترالژی ، سوزش گلو ، درد شکم ، تهوع ، استفراغ، اسهال و سردرد  . (این دوره بطور متوسط 1-2هفته طول می کشد)

 مرحله دوم

(دوره ايکتریک):در این مرحله با بروز زردی ،تب ، بی اشتهایی ، خستگی و آرترالژی فروکش میکند . کبد مختصری بزرگ و حساس میشود .ودر 20-10در صد بیماران لنفا دنوپاتی گردنی و اسپلنومگالی دیده میشود . اغلب موارد در این مرحله HBSAg مثبت میباشد.این دوره تقریبا دوماه طول میکشد .

مرحله سوم

( مرحله بهبود)يا مرحله نقاهت : در اين مرحله علائم مراحل قبلي ازبين مي روند طول دوره نقاهت 12-2 هفته مي باشد ومهمترين علامت درطول ان حالت خستگي يابيحالي مي باشد.

بهبودي كامل در هپاتيت B در75درصد موارد تا4-3 ماه بعداز شروع يرقان طول مي كشد.

 

منن‍ژيت :

 عفونت پرده هاي مغز را اصطلاحا مننژيت مي گويند . اين بيماري از جمله بيماري هايي است كه از ميزان مرگ و مير و عوارض نسبتا بالايي برخوردار است . زمان ابتلا به بيماري اغلب در دوران كودكي است . بيش از 90 % موارد مننژيت توسط عوامل ويروسي و باكتريايي ايجاد مي شود . اغلب مننژيت هاي ويروسي شدت كمتري دارند و بدون درمان خاصي بهبود مي يابند ، در حاليكه مننژيت باكتريال شديد تر است و مي تواند مشكلاتي مانند صدمات مغزي ، ناشنوايي ، و اختلالات ياد گيري را ايجاد نمايد .

 

مننژيت مننگوكوكي :

 شايعترين فرم باليني مننژيت است . در خلال همه گيري ها بيش از 80 % مردم مبتلا به مننژيت ،با علائم و نشانه هاي تب ،سردرد و سفتي گردن مراجعه مي كنند . در بچه هاي كمتر از يك سال ملاج ( فونتانل ) برجسته حدس مننژيت را برمي انگيزد . در ‍آزمايش مايع مغزي – نخاعي رنگ آن تيره و كدر خواهد بود . بيماران مبتلا به مننژيت مننگوكوكي به خوبي به درمان آنتي بيوتيكي پاسخ مي دهند .

 

نوع گزارش دهی : فوری و تلفنی

 

 

 

 

آنفلوانزا

علایم بالینی و تشخیص
تعریف اپیدمیولوژیک بیماری
نوع گزارش دهی

اهمیت آنفلونزا در سرعت انتشار همه گیری ها ، وسعت و تعداد مبتلایان و شدت عوارض آن به خصوص پنومونی ویرال و باکتریال می باشد . درهمه گیری های بزرگ ، شکل شدید یا کشنده بیماری بیشتر در سالمندان و افرادی که به دلیل عوارض مزمن قلبی ، ریوی ، کلیوی ، بیماریهای متابولیک ، کم خونی ویا نارسایی ایمنی ناتوان شده اند مشاهده می شود . آنفلوانزا به شکل پاندمی ، همه گیری های وسیع ، کوچک ، منطقه ای و تک گیر دیده می شود . در صدسال گذشته پاندمی های بیماری در سال های 1918 ، 1957 و 1968 اتفاق افتاده است .میزان حمله در همه گیری هایی که در اجتماعات بزرگ اتفاق می افتد ، معمولا بین 10 تا 20 درصد است درحالی که در اجتماعات بسته مثل مدرسه های شبانه روزی و یا خانه سالمندان به 50 درصد وبیشتر می رسد .
   علایم بالینی وتشخیص
آنفلوانزا بیماری حاد ویروسی دستگاه تنفسی است که بایک دوره کمون 1 تا 3 روزه ناگهانی شروع می شود . علایم آن شامل تب ، سردرد  ، خستگی ، درد عضلانی ، آبریزش بینی و چشم ، بیحالی وبی اشتهایی می باشد و افراد درهر گروه سنی را می تواند مبتلا کند .علایم غالبا پس از 3 روز فروکش می کنند ، هرچند که ادامه علایم تا بیش از دو هفته نیز امکان پذیر است .

علایم بالینی	آنفلوانزا	سرماخوردگی
علایم پیش درآمد	ندارد	یک روز یا بیشتر
شروع	ناگهانی	تدریجی
تب	تا 38.3 تا 39	در بالغین نادر
سردرد	ممکن است شدید باشد	نادر
درد عضلانی	معمول است و اغلب شدید	متوسط
خستگی مفرط	معمول	هرگز
خستگی/ضعف	ممکن است بیشتر از دوهفته باشد	متوسط
ناراحتی گلو	شایع	گاهی/اغلب
عطسه	گاهگاهی	معمولا وجود دارد
التهاب بینی	گاهگاهی	معمولا وجود دارد
سرفه	معمولا وجود دارد وخشک	متوسط و منقطع/مزاحم

            تعریف اپیدمیولوژیک

 

 

هرفرد با شروع ناگهانی تب بیشتر از 38 درجه سانتی گراد و سرفه ، گلودرد به همراه چند علامت از علایم زیر در صورتی که تشخیص دیگری مطرح نباشد . (خستگی ، سفتی گردن ، لرز ، ضعف ، دردعضلانی ، قرمزی مخاطات ،  کونژنکتیویت ، تماس با فرد مشکوک به آنفلوانزا )	Suspected	مورد مظنون
-	Probable	تشخیص محتمل
فردی با تعریف مورد بالینی (تعریف بالا ) که تشخیص بیماری وی توسط آزمایشگاه تایید شده باشد .	Define	تشخیص قطعی

 

نوع گزارش دهی : غیرفوری

 

 هاری :

هاری یک بیماری حاد ویروسی است که موجب انسفالومیلیت در انسان و همه پستان داران خون گرم می شود . این بیماری یکی از مهم ترین و قدیمی ترین بیماری های ویروسی مشترک انسان وحیوان می باشد . اهمیت بیماری به دلایل میزان کشندگی بالا ، افزایش روند موارد حیوان گزیدگی در جوامع مختلف و تلفات وخسارات اقتصادی در دام ها قابل بحث است . با وجود واکسن های ضدهاری جدید ، هنوز واکسیناسیون و درمواردی سرم واکسیناسیون ضدهاری تنها راه نجات اشخاص هارگزیده می باشد . در صورت ظهور علایم هاری ، درمان امکان ندارد ومرگ این بیماران حتمی است .

علایم بالینی وتشخیص
شروع هاری اغلب با یک احساس اولیه هراس ، سردرد ، تب ، کوفتگی عضلات و تغییرات حسی نامشخص اغلب در محل گزش حیوان همراه است . تحریک پذیری و ترس از فضای باز ، علایم شایعی هستند . بیماری با بی حسی یا فلج عضلات پیشرفت می کند ، اسپاسم عضلات حلق منجر به ترس از آب (hydrophobia) می شود . دلیریوم و تشنج نیز ممکن است دیده شود . بدون مداخله پزشکی ، سیر بیماری 6-2 روز و گاهی بیشتر است . مرگ معمولا به دلیل فلج عضلات تنفسی رخ می دهد .

شستسوی دقیق محل زخم با آب و صابون در جلو گیری از بیماری نقش اساسی دارد .

بهداشتی درمانی

وبای التور

علایم بالینی و تشخیص
تعریف اپیدمیولوژیک بیماری
نوع گزارش دهی

آمارو شاخص های مربوط بیماری وبای التور

وبا یکی از بیماری های با قابلیت ایجاد اپیدمی های بزرگ برای نوع بشر است. قدرت آن در مبتلا کردن ناگهانی تعداد زیادی از مردم در جوامع است به طوری که بدون درمان می تواند در عرض چند ساعت منجر به نابودی انسان شود .همین خاصیت ، بیماری را به صورت یک تهدید بین المللی درآورده و پیدایش بیماری اغلب موجب هراس در ملت ها شده است .

علایم بالینی وتشخیص

شروع ناگهانی اسهال آبکی شدید بدون درد همراه تهوع واستفراغ ، از علایم اولیه بیماری است . در بیماران درمان نشده ، دهیدراتاسیون سریع ،اسیدوز ، کولاپس عروقی ، هیپوگلیسمی در بچه ها و نارسایی کلیه شایع است . در موارد شدیددرمان نشده ، مرگ معمولا در عرض چند ساعت دیده می شود و میزان مرگ ومیر آن به بیش از 50٪ می رسد . درحالی که با درمان به موقع و مناسب این میزان به کمتر از 1٪ خواهد رسید . تشخیص براساس جداکردن سروگروپ O1 یا O139 ازویبریو کلرا در مدفوع است . اگر امکانات آزمایش سریع در دسترس نباشد ازمحیط انتقال Cary Blair برای انتقال یا نگه داری نمونه مدفوع یا نمونه سوآپ استفاده می شود .

 

تعریف اپیدمیولوژیک

 

مورد مظنون	Suspected	هرفرد بالای 2 سال که در اثر اسهال حاد آبکی دچار کم آبی شدید شود و یا به علت اسهال آبکی بمیرد
تشخیص محتمل	Probable
تشخیص قطعی	Define	جداکردن ویبریو کلرا (Vibrio Cholera ) نوع O1 یا O139 از نمونه مدفوع بیمار مبتلا به اسهال

 

نوع گزارش دهی : فوری

v       آمارو شاخص های مربوط بیماری وبای التور
تعداد کل موارد بروز در کشور در سال 1385 : 24 مورد

v       بروز موارد مثبت کشور در سال 1385 به تفکیک ملیت : 45٪ پاکستانی - 13٪ افغانی و 42٪ ایرانی

v       بروز موارد مثبت کشور در سال 1385 به تفکیک سروتایپ : 83٪ اینابا و 17٪ اوگاوا

v       تعداد کل موارد بروز در تبریزدر سال 1385 : خوشبختانه به همت همکاران بهداشتی موردی دیده نشد

v       تعداد کل نمونه برداری مدفوع از بیماران اسهال حاد آبکی در کشور در سال 1385 : 132792نمونه

v       تعداد کل نمونه برداری مدفوع از بیماران اسهال حاد آبکی در تبریز در سال 1385 : 1592 نمونه

 

 

سایر بیماری های منتقله از آب ومواد غذایی

 

تب	تاری دید ، خشکی دهان ، دوبینی ، فلج پایین رونده	سندرم همولیتیک اورمیک (HUS)	اسهال خونی	کرامپ های شکمی	استفراغ	تهوع	اسهال خفیف تا متوسط	علایم بیماری عامل بیماری
+	-	-	+	+	+	+	++	سالمونلوزها
++	-	-	+++	++	+	+	+	شیگلا ها
+	-	+	++	++	+	+	+	E.coli O157:H7
-	-	-	-	++	+++	+	+	استاف ارئوس
-	+	-	-	-	+	+	+	بوتولیسم

 

 

 

 

 

تب مالت ( بروسلوز )

یکی از مهمترین بیماریهای مشتر ک بین انسان و حیوان است .که اولین بار در سال 1887در جزیره مالت تشخیص داده شد . ابتلای انسان به این بیماری نشانه گسترش در حیوانات است. معمولا ابتلای انسان به این بیماری با تماس مستقیم انسان با حیوانات آلوده ، فراورده های لبنی و جنین سقط شده آنها میباشد.

استان آذربایجانشرقی  همراه استان همدان بالاترین شیوع بیماری را دارد .(108تا 81درصد هزار نفر )این بیماری به علت زایش در فصل بهار و تابستان از شیوع بیشتری برخوردار است .که تقریبا سه چهارم بیماری در مناطق روستایی دیده میشود.

 

عامل بیماری :

چهار نوع بروسلا بعنوان عامل اکثر عفونتهای تب مالت در انسان تشخیص داده میشود .

v       بروسلاملی تنسیس که در ارتباط با بز وگوسفند است .

v       بروسلا آبورتوس که در ارتباط با گاو می باشد .

v       بروسلا کانیس که در ارتباط با سگ می باشد .

v       بروسلا سوئیس که در ارتباط با خوک می باشد .

که مورد 1و2 در ایران از شیوع بیشتری برخوردار است .

 

علایم بالینی وتشخیص
تب (با الگوی مداوم ، متناوب و یا نامنظم ) ، سردرد ، تعریق ، درد مفاصل ، کاهش وزن ، افسردگی و درد عمومی بدن از علایم بالینی بیماری می باشند . بروسلا می تواند در کبد ، طحال ، استخوان ها و برخی اندام های دیگر ، عفونت چرکی موضعی ایجاد کند .

تشخیص با : - جداکردن عامل بیماری زا از نمونه های بالینی

وجود تیتر سرمی بروسلا به روش آگلوتیناسیون برابر با یک هشتادم در حداقل یک نمونه سرم

افزایش حداقل چهار برابر در تیتر آگلوتیناسیون بروسلا به فاصله دو هفته 

 تعریف اپیدمیولوژیک

 

 

 

مورد مظنون	Suspected	بیمار با علایم بالینی مطرح کننده تب مالت که همراه با ارتباط اپیدمیولوژیک با موارد حیوانی مشکوک یا قطعی مبتلا به بیماری ویا فرآورده های آلوده حیوانی باشد .
تشخیص محتمل	Probable	مورد مظنونی که آزمایش رزبنگال مثبت داشته باشد و در آزمایش رایت دارای تیتر مساوی یا بالای یک هشتادم باشد .
تشخیص قطعی	Define	مورد مظنون یا محتملی که تشخیص آن با یافته های آزمایشگاهی قطعی شود .

 

 

روشهای پیشگیری بیماری :

v       آموزش بهداشت مردم

v       عدم استفاده از پنیر تازه ، شیرخام و مواد لبنی غیر پاستوریزه

v       واکسیناسیون دام ها به طور مرتب

v       معدوم کردن جنین سقط شده حیوانات

v       جلوگیری از ایجاد گردوخاک در محل استراحت حیوانات

 

 

بيماريهاي مقاربتي شايع درايران وجهان

مقدمه

بيماريهاي مقاربتي ازبيماريهاي خيلي شايع درجهان هستند. اين بيماريها بطورعمده درنتيجه تماس جنسي با فرد آلوده وياازطريق مادر آلوده به كودك منتقل مي شوند.ولي ممكن است استفاده ازسرنگ مشترك درمعتادان تزريقي نيزسبب ابتلا به اين بيماريها گردد.

براساس برآوردسازمان جهاني بهداشت بيشتراز330ميليون موردجديدبيماريهاي مقاربتي قابل درمان ازجمله سيفليس وسوزاك سالانه دردنيا بروز مي نمايدودرواقع روزانه شاهدبروزحدوديك ميليون موردجديدازبيماريهاي مقاربتي دردنيا هستيم.

طبق گزارش منابع معتبرجهاني ،بيماريهاي آميزشي دردنيا روبه افزايش است ونظربه مسري بودن اين بيماريهاوعوارض ناشي ازعدم درمان وپيشگيري آن ، كنترل بيماريهاي آميزشي ضروري ميباشد .

درصورت بي توجهي وعدم درمان بموقع اين بيماريها ،ممكن است عوارض جدي مانندنازايي ،حاملگي خارج ازرحم ،سرطان گردن رحم ،خونريزي شديدوپارگي لوله هاي رحمي پيش آيدكه منجربه مرگ هم مي شود. عواقب بيماريهاي مقاربتي فقط به خودبيماران محدودنمي شود.اگرزنان باردار،مبتلابه بيماريهاي آميزشي شوند،ممكن است پي آمدهايي نظيرسقط خودبه خود،تولدزودرس،مرده زايي،مرگ داخل رحم،تولدباوزن پايين وعفونت چشمهاوريه هادرجنين ونوزادايجادشود. دردوسوم يابيشترزنان باردارمبتلابه سيفليس اوليه عفونت ازطريق جفت به جنين سرايت مي كند.

ابتلا به بيماريهاي آميزشي ،خطرآلودگي به ويروس ايدزراافزايش مي دهدوموجب بروزبيماري ايدزومرگ بيماران مي شود.

تعريف

بيماريهاي مقاربتي ازانواع بيماريهاي واگيردارهستندكه بطورعمده ازطريق آميزش جنسي بافردآلوده انتقال مي يابند.انتقال ازمادرآلوده به نوزادوازراه خون هم امكان دارد.اين بيماريهاتوسط تعدادي ازعوامل بيماريزاايجادميشوندكه باعث بروزعلائمي مانندترشحات مجراي ادراردرمردان،ترشح مهبل درزنان،زخم درناحيه تناسلي،درددرقسمت تحتاني شكم درزنان،تورم وقرمزي بيضه وتورم غددلنفاوي دركشاله ران ميگردد.

دونوع ازبيماريهاي مهم مقاربتي سوزاك وسيفليس هستند.بيماري ايدزهم دراين طبقه بندي جاي دارد،هرچندكه ايدزازطريق غيرآميزشي هم منتقل مي شود.

راههاي سرايت

چنانچه ازنام بيماريهاپيداست ،راه اصلي انتقال بيماريهاي آميزشي ،نزديكي جنسي (مهبلي يامقعدي )بافردآلوده است.سايرراههاي انتقال عبارتنداز:

v       ازمادرآلوده به نوزاددرحين حاملگي،درزمان زايمان ويابعدازتولد

v     ازراه انتقال خون وفراورده هاي خوني آلوده واشتراك درسرنگ وسرسوزن تزريقي آلوده

 

بيماريهاي مقاربتي،خطرآلودگي به ويروس ايدزراافزايش مي دهند.

رفتارهاي زيراحتمال انتقال بيماري را افزايش مي دهد:

v       داشتن بيش ازيك شريك جنسي

v       داشتن شريك جنسي كه داراي شركاي جنسي متعدداست

v       داشتن انحراف جنسي ونزديكي باافرادفاسدوبدكاره

v       عدم استفاده ازكاندوم درهريك ازشرايط يادشده دربالا

 

مهمترين علائم وشكايات بيماران مبتلا به بيماريهاي مقاربتي عبارتنداز:

v       ترشح غيرعادي ازمجراي تناسلي زن(افزايش مقدار،تغييربوورنگ)

v       سوزش،خارش ودرددرهنگام مقاربت زنان

v       هرگونه زخم وياضايعه تناسلي

v       درددرقسمت تحتاني شكم ودردواضح لگني درزنان

v       تورم (برآمدگي)دوطرفه يايك طرفه غددلنفاوي دركشاله ران

v       درد،قرمزي وتورم دربيضه ها

v       قرمزي ،ترشح وتورم چشم درنوزادان

پيشگيري

v       خويشتنداري دردوران تجرد

v       وفاداري به همسر

v       استفاده ازكاندوم به منظوركاهش احتمال خطر

v       جايگزيني رفتاركم خطربه جاي رفتارپرخطر

v       اقدام براي درمان خودوشريك جنسي به منظورپيشگيري ازعفونت مجدد

درمان

علاوه بردرمان بيماربايدهمسروشريك جنسي اونيزدرمان شود.اگريك طرف درمان شود،چون بيماري مسري است،چرخه انتقال ادامه مي يابد،افرادمبتلا تابهبودي كامل بايدازتماس جنسي خودداري كنندواين خودداري تاازبين رفتن علائم ودوره كامل درمان بايد ادامه داشته باشد.اگرمبتلايان به بيماريهاي مقاربتي نتوانندازفعاليت جنسي تابهبودي كامل خودداري كنندبايددرتمام مراحل نزديكي ازكاندوم استفاده نمايند.ازآنجايي كه خطرآلودگي به ويروس ايدزدرافرادمبتلابه بيماريهاي مقاربتي چندبرابرمي شود،بايدسعي شودطبق توصيه وتجويزپزشك،درمانهاي مراقبتي ودارويي لازم انجام ودوره درمان كامل شود.

وجودقرمزي وترشح چشم درنوزادان ،ممكن است باعفونت مادرمرتبط باشد،لذاعلاوه برنوزاد،والدين اونيزبايدتحت مراقبتهاي لازم پزشكي قرارگيرند.

 

عوارض بيماريهاي مقاربتي

شواهداخيرنشان داده است كه بيماريهاي شايع منتقله ازراه مقاربت به انتشارآلودگي به ويروس ايدزكمك مي كنند.افرادمبتلا به بيماريهاي آميزشي ازجمله سوزاك وسيفليس اگردرمعرض ويروس بيماري ايدزقرارگيرند،احتمال آلودگي آنهابيشتراست.

عوارض بيماريهاي مقاربتي كه آسيبهاي جدي به وجودمي آورند وگاهي درزنان سبب مرگ هم ميشوندعبارتنداز:

v       دردكهنه ومزمن درناحيه شكم كه زن رادچارعذاب جسمي وروحي ميكند.

v       نازايي درزنان وناباروري وتنگي پيشابراه درمردان

v       سقط خودبه خودي

v       حاملگي خارج ازرحمي

v       سرطان دستگاه تناسلي بخصوص گردن رحم

v       مرده زايي،ناهنجاريهاي مادرزادي ومرگ نوزاد

v       مرگ زن به علت عفونت وسايرعوارض يادشده

سوزاك

درمردان:  معمولا 7-2روزبعدازآلودگي ،ترشحات چركي ازمجراي ادرارخارج شده وميزان دفع ادراركاهش مي يابد.

درصدكمي ازمردان مبتلا بدون علامت هستند.درزنان ،التهاب موكوسي ايجادشده دردهانه رحم اغلب بدون علامت است .برخي زنان پس از مقاربت ،ترشحات غيرعادي وخونريزي دارند.درزنان ومردان هم جنس باز،عفونت حلق وركتوم متداول است كه معمولا بدون نشانه باليني بوده وگاهي بادرد موضعي ،دفع دردناك وترشحات چركي همراه است. نوزادان مبتلابه عفونت سوزاكي دچارعفونت ملتحمه چشم ميشوندكه درصورت عدم درمان منجربه كوري مي شود.

عوارض

زنان:

سوزاك درمان نشده مي تواندمنجربه عفونت التهابي لگن شود.اين عفونت است كه ميتواندمنجربه تب ،دردپايين شكمي وپشت دردشود.عمل جنسي ممكن است ناراحت كننده باشد.عفونت ممكن است موجب نازاشدن وياحاملگي نابجاشود.اگرمبتلا به سوزاك بوده وهمزمان حامله هم هستيدهنگام عبورنوزادازكانال زايمان مي توانيدعفونت رابه اومنتقل كنيد.همچنين نوزادشما ممكن است باعفونت گنوكوكي چشمي بدنيا بيايد.بايدحتما باآنتي بيوتيك درمان شودچون مي تواندمنجربه كوري شود.امادرمان قبل ازتولدنوزادبهتراست.

مردان:

سوزاك مي تواندمنجربه التهاب بيضه هاوغددپروستاتي شودكه منجربه درد مي شوند.بدون درمان، تنگي پيشابراه ياآبسه امكان داردايجادشود.

اززمانيكه سوزاك درمان شد،بيماري بازنخواهدگشت مگراينكه عفونت مجددرخ دهد.

بخاطربياوريدبعدازدرمان استفاده ازكاندوم درخلال عمليات جنسي مي تواندخطرايجادعفونتهاي منتقله جنسي راكاهش دهد.

سيفليس

 سه هفته بعدازمواجهه باعامل بيماري يك زخم سفت وبدون درد درمحل ورود عامل بيماري بروزميكند. غددلنفاوي اطراف زخم بزرگ وسفت بدون دردهستند. بعداز4تا6هفته زخم كوچك ميشود ولي دريك سوم موارددرمان نشده ، مرحله ثانويه عمومي پديد مي آيدكه غالبا باكسالت عمومي، بثورات دركف دست وپا و تنه مشخص مي شود. مرحله ثانويه حداكثرتا12ماه ازبين مي روند.حدوديك سوم افراددرمان نشده بعدازچندهفته تاچندسال واردمرحله نهفتگي مي شوند.

هرپس تناسلي

ازطريق تماس بايك شخص ازطريق پوستي ،بوسيدن ومقاربت دخولي ودهاني منتقل مي شود.

علائم

v       احساس خارش درناحيه مقعدي ياتناسلي

v       تاولهاي كوچك پرازمايع

v       سوزش هنگام برخورد ادرار با  زخمها

v     بيماري شبيه انفلوانزا،پشت درد ،سردرد ،غددمتورم ياتب

زگيل تناسلي

زگيلهاي تناسلي غده هاي تازه رشديافته كوچكي هستند كه درهرجايي ازنواحي تناسلي مردان و زنان ايجادمي شوند .آنها ميتوانند ازطريق پوست به پوست ،واژينال يا مقاربت مقعدي منتقل شوند. زگيلها شايدخارش دارباشندامامعمولا بدون دردند.

براي كمك به كجابايدرفت؟

v       مراجعه به مراكزمشاوره ودرمان بيماريهاي رفتاري استان وشهرستان محل سكونت بهترين راه حل اين مسائل است .دراين مراكزتمام خدمات ارائه شده رايگان وكاملا محرمانه مي باشد.دراين مراكزپزشكان متخصص وروانشناسان باتجربه حضوردارندتا به سوالات شما پاسخ دهند.درصورت لزوم آزمايش ويااحيانا درمانهاي احتمالي،تمامي خدمات ارائه شده رايگان مي باشد.

v       يك راه حل ديگراين است كه بامراجعه به يك پزشك كليه اقدامات توصيه شده توسط اورابكاربست .

 

آدرس مركزمشاوره بيماري هاي رفتاري :

تبريز- خيابان بهار- روبروي پارك ،مركزمشاوره ،مراقبت ودرمان بيماريهاي رفتاري دانشگاه علوم پزشكي تبريز تلفن :[phone]

ايدز

ایدز چیست؟

ایدز یک بیماری ویروسی است که توسط ویروس اچ آی وی (نقص ایمنی انسانی ) منتقل می شود. این ویروس به تدریج سیستم دفاعی بدن را مختل می کند بطوریکه فرد در طی سالها به انواع عفونتها و سرطانها مبتلا شده و در نهایت از پا درمی آید.

ایدز با عفونت اچ آی وی چه تفاوتی دارد؟

از زمانیکه فرد به اچ آی وی مبتلا می شود تا شروع بیماری ایدز ممکن است بیش از 10 سال طول بکشد .در این مدت فرد سالم است و می تواند به کار و فعالیت خود ادامه دهد اما می تواند بیماری را انتقال دهد.

  تاريخچه عفونت HIV / AIDS

v       15ژوئن1981:اولين گزارش درمورد5بيمارمبتلابه ذات الريه غيرعادي درمردان همجنس باز.

v       7ژانويه 1983:گزارش انتقال همين بيماري ازفردمبتلابه دوشريك جنسي مونث.

v       20 مي1983:جداسازي ويروس  HIVازيك فردمبتلابه AIDSدرپاريس.

v       1993:ايدزمهمترين عامل مرگ درافراد25-44ساله امريكايي اعلام شد.

v       2000 :اعلام شوراي امنيت سازمان ملل متحد: ايدزامنيت همه جهان رابه خطرانداخته است .

 

ویروس چگونه وارد بدن می شود؟

v       تماس خونی از طریق استفاده مشتـــرک از وسایل تیز وبرنده مــانندتیـــغ وســوزن خالکــوبی وسرنگ و سرسوزن

v        تماس جنسی با افراد آلوده بدون استفاده از کاندوم

v        از طریق خون و فرآورده های خونی

v        از مــادر آلــــوده به نـوزاد درطی بارداری،زایمــان و شیردهی

راه تشخیص بیماری چیست؟

 

آلودگی به ویروس فقط از طریق آزمایش خون مشخص می شود. از زمانیکه فرد با ویروس تماس پیدا می کند تا زمانیکه آلودگی در آزمایش خون مشاهده گردد ممکن است چند ماه طول بکشد.بنابراین جواب مثبت یا منفی به تنهایی ارزشی ندارد و لازم است قبل از انجام آزمایش با یک مشاور آگاه صحبت کرد.

آیا جداسازی افرادبیمار از افراد سالم ضروری است؟

 

خیر ، زیرا ویروس ایدز از طریق تماسهای معمولی مانند دست دادن ، درآغوش کشیدن، روبوسی کردن ، عطسه و سرفه ، کار کردن در یک محل ، استفاده از حمام وتوالت مشترک ، استفاده از ظروف ووسایل غذا خوری مشترک، نیش حشرات ، استخر و وسایل نقلیه عمومی منتقل نمی شود.بساری از مبتلایان به ایدز نه بدلیل بی بند وباری ، بلکه در اثر ناآگاهی آلوده شده اند. 

 

 شعارهای مربوط به حساس سازی جامعه در مقابله با ایدز 

 

شعار روز جهاني در سال 2005 ميلادي : هم پيمان , در برابر گسترش ايدز
HIV/AIDS همه ما را تهديد مي كند.
گسترش اچ آي. وي / ايدز محصول نا آگاهي ما از آن است.
HIV/AIDS يك بيماري ناشي از رفتارهاي پرخطر است.
HIV/AIDS درمان قطعي  ندارد , واكسن ندارد اما قابل پيشگيري است.تنهاراه خروجي كسي كه به جرگه بيماران ايدزواردشدمرگ است
درباره HIV/AIDS صحبت كنيم و بياموزيم تا سالم بمانيم.
 استفاده از سرنگ مشترك راه اصلي ابتلا معتادان تزريقي به ايدز است.
خالكوبي يك راه انتقال HIV/AIDS و هپاتيت است.
خويشتن داري در تجرد و ازدواج سالم يك راهكار پيشگيري از HIV/AIDS است.
ويروس HIV/AIDS از راه تماسهاي عادي مانند دست دادن ,‌ بوسيدن , از يك ظرف غذا خوردن و در آغوش گرفتن انتقال نمي يابد.آرايشگاهها بايد از تيغ يكبار مصرف براي هر مشتري استفاده كنند و بهتر است لوازم اصلاح شخصي خود را همراه داشته باشيد.

 فردمبتلابه ايدزنه گنهكاراست نه لكه ننگي برايش ونبا يداوراسرزنش كردونه سزاوارمرگ است ونبايداوراقرنطينه نمود.تنها وتنهابايداورابه عنوان يك بيماردرنظرگرفت مثل سايربيماريهاوبيماران
به مبتلايان HIV/AIDS كمك كنيم , مراقبت كنيم ,‌ اما قضاوت نكنيم.
HIV/AIDS با دست دادن ,‌استفاده از تلفن و وسايل نقليه مشترك منتقل نمي شود.
وفاداري به خانواده و خويشتنداري دو راه مقابله با ايدز
خدمات در مركز مشاوره بيماريهاي رفتاري رايگان است.

 

 مركز مشاوره بيماريهاي رفتاري (‌كلينيك مثلثي )

 

مركزي است كه قابليت انجام خدمات آموزشي ، مشاوره ، پيشگيري ،‌مراقبت و درمان مراجعين را در سه بعد بيماريهاي آميزشي ‌عفونت HIV/AIDSو مصرف مواد مخدر تزريقي وابسته به امكانات موجود دارد .

 

گروههاي گيرنده خدمت در مركز مشاوره عبارتند از :‌

1- كليه موارد HIV/AIDSشناسايي شده در منطقه تحت پوشش

2- افراد با سابقه رفتار پر خطر جنسي ويامبتلا به STI

3- افراد استفاده كننده ازموادمخدر تزريقي

4- خانواده افراد HIV/AIDS

5- داوطلبين اختياري مشاوره

......................................................................................................................................

خدمات كلينيك مثلثي عبارتند از :‌

مشاوره كاهش آسيب

تست و مشاوره داوطلبانه

تشكيل پرونده درواحد HIVو انجام اقدامات درماني و پيشگيري جهت بيماران و خانواده آنها

ارائه سرنگ وكاندوم بصورت رايگان

پروفيلاكسي بعد ازتماس

اجراي برنامه هاي آموزشي

مشاوره با بيماران آميزشي

مشاوره با معتادان تزريقي

 

در چه مواردي لازم است براي مشاوره و آزمايش به مراكز مشاوره بيماريهاي رفتاري مراجعه شود .؟

v       تماس جنسي حفاظت نشده
استفاده از سرنگ و سوزن مشترك
ابتلاء به بيماريهاي آميزشي
ارتباط جنسي با معتاد تزريقي
ارتباط جنسي با فرد داراي سابقه ابتلا به بيماريهاي آميزشي
ارتباط جنسي با افراد متعدد
استفاده از مشروبات الكلي يا مواد ( ترياك ، هروئين ، اكستاسي و ... ) به ويژه در ميهماني ها
سابقه اعتياد و زنداني شدن همسر

 آدرس مركز مشاوره بیماریهای رفتاری وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تبريز :

تبريز : خيابان بهار روبروي پارك شهرداري ساختمان پايگاه بهداشتي بقيه الله الا عظم – طبقه دوم  تلفن [phone]- 0411

خط تلفن 09686Hotline

زمان مراجعه :همه روزه به غيرازروزهاي تعطيل درساعات اداري

روزهاي شنبه ودوشنبه تاساعت 30/16دقيقه مركزآماده انجام مشاوره وارائه خدمات مي باشد.

 آمارهای مربوط به HIV و ايدز درجهان ( تا پايان سال 2006 ميلادي )

 

v       تعداد آلوده شدگان زنده به ويروس ايدز: 5/39ميليون نفر

v       موارد جديد آلوده به HIV و ايدز (در سال2006) :3/4 ميليون نفر

v       تعداد فوت در مبتلايان به HIV و ايدز (در سال 2006) :9/2ميليون نفر

 

موارد آلوده به HIVو ايدز در آذربايجانشرقي تامورخه1/7/86

 

موارد آلوده به HIVو ايدز		241 نفر
ميزان ابتلا در زنان		9/5%
ميزان ابتلا در مردان		1/94%
شايعترين گروه سني مبتلا به HIVو ايدز		34-25 سال
موارد ايدز		31 نفر
تعداد فوت در مبتلا به HIVو ايدز		58نفر
راه انتقال	اعتياد تزريقي	3/74%
آميزشي	3/9%
نامشخص	6/12%

روبان قرمز:

 

نشان بين المللي اطلاع رساني و همبستگي با بيماران مبتلا به HIV و ايدز است و مردم جهان را به نبرد با اين بيماري متحد مي كند . قرمز در روبان قرمز به معناي :
عشق كه سمبل شور و عشق و مدارا با بيماران است .
خون كه نمايانگر درد و رنج انسانها از مرگ بيماران مبتلا به ايدز است .
علامت خطر و نگراني وانكاركه بي توجهي به آن باعث بوجودآمدن بزرگترين معضل جهاني شده است ..

افراد مبتلا به حمایت و همدلی جامعه نیاز دارند.

آنچه ما را در معرض خطر قرار می دهد رفتار های پر خطر ماست ،نه زندگی در کنار افراد مبتلا.

 

چگونه خود را در برابر آلودگی حفاضت کنیم؟

 

از هر گونه اعتیاد بویژه اعتیاد تزریقی بپرهیزید.

v        هرگز از سرنگ و سوزن مشترک استفاده نکنید.

v        از تماسهای جنسی خارج از چارچوب خانواده بپرهیزید.

v        استفاده از کاندوم تا حد زیادی از انتقال آلودگی پیشگیری می کند.

v        از وسایل تیز و برنه مانند تیغ ،سوزن خالکوبی و مسواک و ... بصورت مشترک استفاده نکنيد

آیا ایدز درمان دارد؟

خیر ! متاسفانه در حال حاضر درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد . ولی درمانهای موجود میتواند طول عمر بیماران را افزایش داده و کیفیت زندگی آنان را بهبود بخشد.

علمی -بهداشتی درمانی

بي‌اختياري‌ اجابت‌ مزاج‌ در كودكان‌

Encopresis

 

    شرح بيماري

بي‌اختياري‌ اجابت‌ مزاج‌ در كودكان‌ عبارت‌ است‌ از بي‌اختياري‌ اجابت‌ مزاج‌ در كودكي‌ كه‌ قبلاً به‌ كنترل‌ اجابت‌ مزاج‌ و رفتن‌ به‌ توالت‌ عادت‌ كرده‌ بوده‌ است‌ و هم‌ اكنون‌ اسهال‌ يا يبوست‌ ندارد. نمي‌توان‌ انتظار داشت‌ كه‌ كودك‌ طبيعي‌ كنترل‌ كامل‌ اجابت‌ مزاج‌ را تا حداقل‌ 5/2 سالگي‌ به‌ دست‌ آورده‌ باشد.

   علايم‌ شايع‌

اجابت‌ مزاج‌ در لباس‌ زير
گاهي‌ وجود يك‌ توده‌ در پايين‌ شكم‌ در سمت‌ چپ‌

   علل‌

بروز بحران‌ جسمي‌ يا عاطفي‌ در زندگي‌ كودك‌، مثل‌ تولد خواهر يا برادر يا بروز اخير يك‌ بيماري‌ كه‌ با اسهال‌ همراه‌ بوده‌ است‌.
مقاومت‌ در برابر توالت‌ رفتن‌ به‌ علت‌ فشار آوردن‌ زياد والدين‌ به‌ كودك‌ براي‌ انجام‌ اين‌ كار
اگر مشكل‌ كودك‌ به‌ درازا انجامد، علت‌ اوليه‌ ممكن‌ است‌ فراموش‌ شود و اين‌ رفتار كودك‌ به‌ شكل‌ عادت‌ درآيد.
در موارد كمي‌ اين‌ مشكل‌ كودك‌ ممكن‌ است‌ به‌ علت‌ اختلال‌ در دستگاه‌ عصبي‌ باشد.
اجابت‌ مزاج‌ دردناك‌
مقاومت‌ در برابر توالت‌ رفتن‌ در مدرسه‌، كمپ‌هاي‌ مسافرتي‌، يا توالت‌هاي‌ عمومي‌
مشكلات‌ تغذيه‌اي‌ كه‌ موجب‌ يبوست‌ شوند.

   عوامل تشديد كننده بيماري

استرس‌
بروز اخير يك‌ بيماري‌ كه‌ موجب‌ زياد شدن‌ توجه‌ به‌ كودك‌ شود.
سوء رفتار

   پيشگيري‌

به‌ هنگام‌ بروز بيماري‌ در كودك‌، توجه‌ خيلي‌ بيش‌ از اندازه‌ به‌ وي‌ نداشته‌ باشيد.
از تأكيد بيش‌ از اندازه‌ در مورد عادت‌ رفتن‌ به‌ توالت‌ خودداري‌ كنيد. به‌ اين‌ مسأله‌ رويكردي‌ تدريجي‌ و انتظاراتي‌ واقع‌بينانه‌ داشته‌ باشيد. در صورت‌ وقوع‌ تصادفي‌ بي‌اختياري‌ اجابت‌ مزاج‌، مايه‌ خجالت‌ كودك‌ خود نشويد و وي‌ را سرزنش‌ نكنيد.
به‌ موقعيت‌هايي‌ كه‌ براي‌ كودك‌ استرس‌زا هستند حساسيت‌ نشان‌ دهيد و با وي‌ در مورد احساساتش‌ صحبت‌ كنيد.
كودك‌ خود را در برابر سوء رفتار جسمي‌ و جنسي‌ محافظت‌ كنيد.
به‌ تغذيه‌ مناسب‌ كودك‌ خود توجه‌ نشان‌ دهيد.

   عواقب‌ مورد انتظار

معمولاً قابل‌ معالجه‌ است‌، مگر اينكه‌ يك‌ مشكل‌ جسمي‌ جدي‌ وجود داشته‌ باشد.

    عوارض‌ احتمالي‌

شقاق‌ مقعدي‌
بثور پوستي‌ در ناحيه‌ مقعدي‌
گير كردن‌ مدفوع‌ و ايجاد انسداد

   درمان‌

    اصول‌ كلي‌

- به‌ كودك‌ اجازه‌ دهيد خود در مورد زمان‌ مناسب‌ رفتن‌ به‌ توالت‌ تصميم‌ بگيرد. به‌ وي‌ يادآوري‌ نكنيد يا وي‌ را مجبور نكنيد كه‌ برخلاف‌ اراده‌ خود به‌ توالت‌ برود. اين‌ كار موجب‌ پديد آمدن‌ يك‌ ديدگاه‌ منفي‌ در كودك‌ مي‌شود.
- در صورت‌ اجابت‌ مزاج‌ در توالت‌ وي‌ را تحسين‌ كنيد. كودك‌ نيازمند تقويت‌ مثبت‌ براي‌ موفقيت‌ است‌. ديگر اعضاي‌ خانواده‌ نيز بهتر است‌ كودك‌ را تحسين‌ كنند.
- قبلاً قول‌ و قرار با كودك‌ بگذاريد كه‌ اگر تمام‌ روز تميز ماند به‌ او جايزه‌ خواهيد داد. جايزه‌اي‌ كه‌ بسياري‌ از كودكان‌ دوست‌ دارند عبارت‌ است‌ از اختصاص‌ نيم‌ ساعت‌ وقت‌ با هر كدام‌ از والدين‌ براي‌ انجام‌ هر كاري‌ كه‌ كودك‌ دوست‌ داشته‌ باشد. مي‌توان‌ از برچسب‌هاي‌ مورد علاقه‌ كودكان‌ نيز استفاده‌ كرد. كلاً در نظر گرفتن‌ جايزه‌ باعث‌ ايجاد انگيزه‌ در كودك‌ براي‌ موفقيت‌ مي‌شود.
- در صورت‌ كثيف‌ كردن‌ اتفاقي‌، عكس‌العملي‌ ملايم‌ داشته‌ باشيد. كودك‌ بايد خودش‌ را تميز كند و لباس‌ زير تميز بپوشد. اگر كودك‌ كوچكتر از 5 سال‌ باشد، احتمالاً والد خود بايد اين‌ كار را انجام‌ دهد.
- در صورت‌ كثيف‌ كردن‌ اتفاقي‌، كودك‌ را مورد سرزنش‌، انتقاد، يا مجازات‌ قرار ندهيد و براي‌ وي‌ محدوديت‌ ايجاد نكنيد. اين‌ كار ممكن‌ است‌ باعث‌ بدتر شدن‌ مشكل‌ و نيز بروز مشكلات‌ عاطفي‌ ثانويه‌ شود.
- به‌ هيچ‌ عنوان‌ اجازه‌ ندهيد كه‌ خواهران‌ يا برادران‌ كودك‌ يا ديگران‌ وي‌ را مسخره‌ كنند.
- هيچگاه‌ مجدداً از پوشك‌ استفاده‌ نكنيد.
- با مدرسه‌ در اين‌ مورد صحبت‌ كنيد و همكاري‌ معلم‌ و مسؤولان‌ را جلب‌ كنيد. كودك‌ در مدرسه‌ بايد دسترسي‌ سريع‌ به‌ توالت‌ داشته‌ باشد، خصوصاً اگر خجالتي‌ باشد يا تازه‌ به‌ مدرسه‌ رفته‌ باشد. به‌ كودك‌ يادآوري‌ كنيد كه‌ در مورد ترك‌ كلاس‌ و رفتن‌ به‌ توالت‌ هيچ‌ احساس‌ خجالت‌ نكند.
- عواملي‌ كه‌ باعث‌ استرس‌ در زندگي‌ كودك‌ شده‌اند را پيدا كرده‌ و براي‌ رفع‌ آنها هرگونه‌ تلاشي‌ كه‌ لازم‌ است‌ انجام‌ دهيد.

   داروها

امكان‌ دارد نرم‌ كننده‌ها و حجيم‌ كننده‌هاي‌ مدفوع‌ كمك‌ كننده‌ باشند.
در صورت‌ گير كردن‌ مدفوع‌ و ايجاد انسداد، استفاده‌ از تنقيه‌ يا شياف‌ ممكن‌ است‌ ضروري‌ باشد.

    فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري

محدوديتي‌ براي‌ آن‌ وجود ندارد.

    رژيم‌ غذايي‌

از مصرف‌ بيش‌ از اندازه‌ شير، موز، سيب‌، و ژلاتين‌ بايد خودداري‌ شود.
ميزان‌ فيبر غذايي‌ بايد زياد شود.

   درچه شرايطي بايد به پزشك مراجعه نمود؟

اگر كودكتان‌ بي‌اختياري‌ اجابت‌ مزاج‌ دارد، و اين‌ مسأله‌، علي‌رغم‌ تلاش‌هاي‌ شما، بيش‌ از دو ماه‌ ارايه‌ يابد

 

 

 

توكسوپلاسموز

toxoplasmosis

توكسوپلاسموز عبارت‌ است‌ از يك‌ عفونت‌ تك‌ياخته‌اي‌ كه‌ در انسان‌ها و بسياري‌ از گونه‌هاي‌ پستانداران‌ و پرندگان‌ ايجاد مي‌شود. چند نوع‌ در انسان‌ها رخ‌ مي‌دهد: توكسوپلاسموز مادرزادي‌ (از مادر دچار عفونت‌ به‌ كودك‌ متولد نشده‌اش‌ منتقل‌ مي‌گردد)؛ توكسوپلاسموز چشمي‌ (رتينوكوروئيديت‌ نيز خوانده‌ مي‌شود كه‌ معمولاً حاصل‌ توكسوپلاسموز مادرزادي‌ است‌ ولي‌ علايم‌ ممكن‌ است‌ در 40-20 سالگي‌ ايجاد شوند)؛ توكسوپلاسموز حاد در فرد سالم‌؛ توكسوپلاسموز حاد در فرد دچار نقص‌ ايمني‌ (افراد مبتلا به‌ ايدز يا سرطان‌ يا افرادي‌ كه‌ داروهاي‌ سركوبگر ايمني‌ مصرف‌ مي‌كنند).

    علايم‌ شايع‌

معمولاً بدون‌ علامت‌ (90%-80% بيماران‌)
تب‌
تورم‌ غدد لنفاوي‌
خستگي‌
درد عضلاني‌
گلودرد
رتينيت‌ (التهاب‌ شبكيه‌)
بثور (گاهي‌)

    علل‌

تك‌ياخته‌، توكسوپلاسما گوندي‌ كه‌ معمولاً به‌ يكي‌ از روش‌هاي‌ زير منتقل‌ مي‌گردد:
خوردن‌ گوشت‌هاي‌ كم‌پخته‌ شده‌ حيوانات‌ دچار عفونت‌
گربه‌هاي‌ حامل‌ ميكروب‌ مي‌توانند آن‌ را از مدفوع‌ خود دفع‌ كنند؛ انسان‌هايي‌ كه‌ با بي‌دقتي‌ به‌ فضله‌ گربه‌ دست‌ مي‌زنند (يا پس‌ از دست‌ زدن‌ به‌ آن‌، دست‌ خود را نمي‌شويند)، ممكن‌ است‌ دچار عفونت‌ گردند. بچه‌هاي‌ كوچكي‌ كه‌ خاك‌ دچار عفونت‌ (آلوده‌ با مدفوع‌ سگ‌ يا گربه‌) را مي‌خورند، ممكن‌ است‌ دچار عفونت‌ شوند.
انتقال‌ خون‌
زن‌ بارداري‌ كه‌ دچار عفونت‌ مي‌گردد، مي‌تواند آن‌ را به‌ كودك‌ به‌ دنيا نيامده‌اش‌ منتقل‌ كند (غالباً با اثرات‌ شديد).

   عوامل تشديد كننده بيماري

سركوب‌ ايمني‌ در اثر بيماري‌ يا داروها
تماس‌ با گربه‌ها
تماده‌ كردن‌ نامناسب‌ غذا

    پيشگيري‌

از خوردن‌ گوشت‌هاي‌ خام‌ يا كم‌پخته‌ شده‌ يا تخم‌مرغ‌هاي‌ نپخته‌ يا نوشيدن‌ شير غيرپاستوريزه‌، خودداري‌ كنيد. از روش‌هاي‌ مناسب‌ براي‌ آماده‌ كردن‌ و نگهداري‌ محصولات‌ گوشتي‌ استفاده‌ كنيد. پس‌ از دست‌ زدن‌ به‌ گوشت‌هاي‌ خام‌، دست‌ها را با دقت‌ بشوييد.
زن‌ باردار در اوايل‌ بارداري‌ بايد تحت‌ آزمون‌هاي‌ آزمايشگاهي‌ خون‌ قرار بگيرد تا معلوم‌ شود داراي‌ آنتي‌بادي‌ بر ضد توكسوپلاسموز است‌ يا خير. بايد در هفته‌هاي‌ 18-16 بارداري‌ نيز دوباره‌ آزمايش‌ شود تا معلوم‌ شود عفونت‌ را كسب‌ كرده‌ است‌ يا خير و در صورت‌ مثبت‌ بودن‌، ممكن‌ است‌ سقط‌ درماني‌ مدنظر قرار گيرد.
افراد دچار نقص‌ ايمني‌ و زنان‌ باردار بايد از تماس‌ با مدفوع‌ گربه‌ خودداري‌ كنند.
محوطه‌ بازي‌ كودكان‌ از جمله‌ جعبه‌هاي‌ شني‌ را از مدفوع‌ سگ‌ و گربه‌ محفوظ‌ داريد.

    عواقب‌ مورد انتظار

اكثر افراد دچار عفونت‌، علايمي‌ ندارند و افراد دچار علايم‌ خفيف‌ بدون‌ هيچ‌گونه‌ عارضه‌ متعاقبي‌ خود به‌ خود بهبود مي‌يابند.

    عوارض‌ احتمالي‌

براي‌ زنان‌ باردار ـ وقتي‌ عفونت‌ در اوايل‌ بارداري‌ رخ‌ دهد: سقط‌، تولد مرده‌، اختلالات‌ مزمن‌ مختلف‌ (تشنج‌) و نقايص‌ تولد (كوري‌، كري‌) در نوزاد (ممكن‌ است‌ برخي‌ از آنها سال‌ها ظاهر نشوند). عفونت‌ اواسط‌ و اواخر بارداري‌ معمولاً اثرات‌ بدي‌ ندارد.
براي‌ بيماران‌ دچار نقص‌ ايمني‌ ـ آسيب‌ ريه‌ و قلب‌، التهاب‌ مغز، عود
براي‌ بيماراني‌ كه‌ دچار نقص‌ ايمني‌ نيستند ـ به‌ ندرت‌ ممكن‌ است‌ التهاب‌ ريه‌ يا مغز ايجاد گردد. كودكان‌ كم‌سن‌تر (زير 5 سال‌) ممكن‌ است‌ دچار التهاب‌ چشم‌ شوند.

    درمان‌

   اصول‌ كلي‌

تشخيص‌ شامل‌ شرح‌ حال‌ طبي‌، معاينه‌ فيزيكي‌ و بررسي‌هاي‌ آزمايشگاهي‌ خون‌ براي‌ تشخيص‌ عفونت‌ است‌.
معمولاً براي‌ فرد سالم‌، غيرباردار و بدون‌ علامت‌ درمان‌ لازم‌ نيست‌. براي‌ كودك‌ زير 5 سال‌ داروهايي‌ تجويز مي‌گردد تا از عوارض‌ چشمي‌ پيشگيري‌ شود.
زن‌ باردار ـ پزشك‌ شما در مورد درمان‌هاي‌ موجود، خطرات‌ و عواقب‌ مورد انتظار بحث‌ خواهد كرد.
بيمار دچار نقص‌ ايمني‌ ـ درمان‌ با دارو صورت‌ مي‌گيرد.
نوزادان‌ دچار عفونت‌ با دارو درمان‌ مي‌شوند (چه‌ با علامت‌ چه‌ بدون‌ علامت‌ زيرا ميكروب‌ها مي‌توانند پس‌ از تولد تكثير يابند).
در صورت‌ تجويز دارو براي‌ شما، پزشك‌ شما آزمون‌هاي‌ خوني‌ فراواني‌ را براي‌ پايش‌ عوارض‌ جانبي‌ انجام‌ خواهد داد.

   داروها

پيريمتامين‌، سولفاديازين‌ يا تري‌سولفاپيريميدين‌ها به‌ مدت‌ 4-3 هفته‌ و اسيد فوليك‌ براي‌ كاهش‌ عوارض‌ جانبي‌ پيريمتامين‌ غالباً تجويز مي‌شوند.
كورتيكواستروئيدها، در صورت‌ لزوم‌، براي‌ التهاب‌
ساير داروها هم‌اكنون‌ در حال‌ ارزيابي‌ هستند.

   فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري

سطح‌ فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري باتوجه‌ به‌ شدت‌ علايم‌ تعيين‌ خواهد شد.

   رژيم‌ غذايي‌

رژيم‌ غذايي‌ خاصي‌ ندارد.

    درچه شرايطي بايد به پزشك مراجعه نمود؟

اگر شما يا كودكتان‌ علايم‌ توكسوپلاسموز را داشته‌ باشيد.
اگر پس‌ از تشخيص‌ و درمان‌ علايم‌ بدتر شوند يا بهبود نيابند.
اگر شما دچار علايم‌ جديد و غير قابل‌ توجيه‌ شده‌ايد. داروهاي‌ مورد استفاده‌ در درمان‌ ممكن‌ است‌ عوارض‌ جانبي‌ داشته‌ باشند.

استرس‌

stress

    شرح بيماري

استرس‌ عبارت‌ است‌ از واكنش‌هاي‌ فيزيكي‌، ذهني‌ و عاطفي‌ كه‌ در نتيجه‌ تغييرات‌ و نيازهاي‌ زندگي‌ فرد، تجربه‌ مي‌شوند. تغييرات‌ مي‌توانند بزرگ‌ يا كوچك‌ باشند. پاسخ‌ افراد به‌ تغييرات‌ زندگي‌ متفاوت‌ است‌. استرس‌ مثبت‌ مي‌تواند يك‌ انگيزش‌ دهنده‌ باشد در حالي‌ كه‌ استرس‌ منفي‌ مي‌تواند در زماني‌ كه‌ اين‌ تغييرات‌ و نيازها، فرد را شكست‌ مي‌دهند، ايجاد شود.

   علايم‌ شايع‌

فيزيكي‌: گرفتگي‌ عضلاني‌، سردرد، درد قفسه‌ سينه‌، ناراحتي‌ معده‌، اسهال‌ يا يبوست‌، افزايش‌ ضربان‌ قلب‌، دست‌هاي‌ سرد و مرطوب‌، خستگي‌، تعريق‌ شديد، بثورات‌، تنفس‌ سريع‌، لرز، تيك‌، تحريك‌پذيري‌، كم‌اشتهايي‌ يا بي‌اشتهايي‌، ضعف‌، احساس‌ خستگي‌، گيجي‌.
عاطفي‌: عصبانيت‌، اعتماد به‌ نفس‌ پايين‌، افسردگي‌، بي‌تفاوتي‌، تحريك‌پذيري‌، ترس‌ و پاسخ‌هاي‌ هراسي‌، اشكال‌ در تمركز، احساس‌ گناهكاري‌، نگراني‌، بي‌قراري‌، اضطراب‌ و وحشت‌.
رفتاري‌: سوءمصرف‌ الكل‌ يا مواد مخدر، افزايش‌ مصرف‌ سيگار، اختلالات‌ خواب‌، پرخوري‌، كاهش‌ حافظه‌ و منگي‌.

    علل‌

بدن‌ در يك‌ موقعيت‌ پراسترس‌ با افزايش‌ توليد هورمون‌هاي‌ خاصي‌ جواب‌ مي‌دهد كه‌ باعث‌ تغييراتي‌ در ضربان‌ قلب‌، فشار خون‌، متابوليسم‌ و فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري فيزيكي‌ مي‌گردد.

   عوامل‌ افزايش‌ دهنده‌ خطر

تغيير در شيوه‌ زندگي‌ و اختلال‌ در امور روزمره‌ طبيعي‌ شخص‌ كه‌ مي‌تواند استرس‌ ايجاد كند. برخي‌ از علل‌ شايع‌ استرس‌ عبارتند از:
مرگ‌ اخير فرد مورد علاقه‌ (همسر، كودك‌، دوست‌)
از دست‌ دادن‌ هر چيزي‌ كه‌ براي‌ فرد ارزشمند باشد.
آسيب‌ها يا بيماري‌هاي‌ شديد
اخراج‌ شدن‌ يا تغيير شغل‌
نقل‌ مكان‌ كردن‌ به‌ يك‌ شهر يا استان‌ جديد
مشكلات‌ جنسي‌ بين‌ فرد و شريك‌ جنسي‌ او
ورشكستگي‌ مالي‌ يا مقروض‌ شدن‌ شديد مثلاً به‌ خاطر خريد يك‌ خانه‌ جديد
تعارض‌ مدام‌ بين‌ فرد و يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌، دوست‌ نزديك‌ يا همكار
خستگي‌ دايمي‌ ناشي‌ از استراحت‌، خواب‌ يا تفريح‌ ناكافي‌

    پيشگيري‌

براي‌ كمك‌ به‌ پيشگيري‌ از استرس‌ منفي‌، به‌ آن‌ دسته‌ از امور زندگي‌ بپردازيد كه‌ مي‌توانيد از عهده‌ آنها برآييد.
از آنجا كه‌ هميشه‌ نمي‌توان‌ جلوي‌ استرس‌ را گرفت‌، روش‌هايي‌ را ياد بگيريد كه‌ براي‌ حفاظت‌ از سلامت‌ ذهني‌ و فيزيكي‌ خود، سازگار شويد. با مطالعه‌ مقالات‌ و كتب‌، در مورد استرس‌ به‌ خود آموزش‌ دهيد.

    عواقب‌ مورد انتظار

معمولاً با درمان‌ توسط‌ خود يا درمان‌ تخصصي‌ بهبود مي‌يابد.

    عوارض‌ احتمالي‌

استرس‌ مزمن‌ مي‌تواند در بسياري‌ از مشكلات‌ مربوط‌ به‌ سلامت‌ شامل‌ حوادث‌، آرتريت‌، آسم‌، سرطان‌، سرماخوردگي‌، كوليت‌، ديابت‌، اختلالات‌ غدد درون‌ريز، خستگي‌، سردرد، كمردرد، مشكلات‌ گوارشي‌، اختلالات‌ پوستي‌، بيماري‌ قلبي‌، فشار خون‌ بالا، بي‌خوابي‌، دردهاي‌ عضلاني‌، اختلال‌ كاركرد جنسي‌ و زخم‌ها نقش‌ بازي‌ كند.

    درمان‌

    اصول‌ كلي‌

آزمون‌هاي‌ تشخيصي‌ ممكن‌ است‌ شامل‌ موارد زير باشند:
مشاهده‌ علايم‌ توسط‌ خود شما
شرح‌ حال‌ طبي‌ و معاينه‌ فيزيكي‌ به‌ وسيله‌ يك‌ پزشك‌ در صورت‌ لزوم‌
برخي‌ از روش‌هايي‌ كه‌ به‌ كاهش‌ استرس‌ كمك‌ مي‌كنند، به‌ شرح‌ زير هستند:
يك‌ روش‌ را ياد بگيريد و به‌ طور منظم‌ و در صورت‌ امكان‌ هر روز آن‌ را تمرين‌ كنيد. روش‌هاي‌ بسياري‌ وجود دارند.
به‌ مدت‌ كوتاهي‌ از هر وضعيت‌ پر استرسي‌ كه‌ در طول‌ روز به‌ آن‌ برمي‌خوريد، دور شويد.
يك‌ روش‌ سفت‌ و شل‌كننده‌ عضلات‌ را ياد بگيريد و آن‌ را تمرين‌ كنيد.
از آوردن‌ مشكلات‌ خود به‌ خانه‌ يا بستر خودداري‌ كنيد. در پايان‌ روز، دقايقي‌ را به‌ مرور تك‌تك‌ تجارب‌ كل‌ روز اختصاص‌ دهيد به‌ طوري‌ كه‌ انگار يك‌ نوار را مجدداً گوش‌ مي‌دهيد. تمام‌ عواطف‌ منفي‌ را كه‌ متحمل‌ شده‌ايد (عصبانيت‌، احساس‌ عدم‌ امنيت‌ يا اضطراب‌) از خود برهانيد. از كليه‌ انرژي‌ها يا عواطف‌ خوب‌ (افكار عاشقانه‌، ستايش‌، احساسات‌ خوب‌ در مورد كار يا خودتان‌) لذت‌ ببريد. در مورد كارهاي‌ ناتمام‌ تصميمي‌ اتخاذ كنيد و تنش‌ ذهني‌ يا عضلاني‌ را رها كنيد. هم‌اكنون‌ براي‌ يك‌ خواب‌ آرامش‌بخش‌ و بهبود دهنده‌ عواطف‌ آماده‌ هستيد.

   داروها

پزشك‌ شما ممكن‌ است‌ به‌ مدت‌ كوتاهي‌ براي‌ شما داروي‌ آرام‌بخش‌ يا ضد افسردگي‌ تجويز كند.

    فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري

يك‌ برنامه‌ ورزشي‌ اتخاذ كنيد. افرادي‌ كه‌ در وضعيت‌ فيزيكي‌ خوبي‌ به‌ سر مي‌برند، به‌ احتمال‌ كمتري‌ به‌ عوارض‌ منفي‌ استرس‌ مبتلا مي‌شوند.

   رژيم‌ غذايي‌

يك‌ رژيم‌ غذايي‌ طبيعي‌ و كاملاً متعادل‌ اتخاذ كنيد. مكمل‌هاي‌ ويتاميني‌ ممكن‌ است‌ توصيه‌ شوند.

    درچه شرايطي بايد به پزشك مراجعه نمود؟

اگر شما يا يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌تان‌ دچار مشكلات‌ ناشي‌ از استرس‌ باشيد